Fréttablaðið - 29.01.2011, Síða 26

26 29. janúar 2011 LAUGARDAGUR
S
ýn okkar Íslendinga á
ofbeldi í gegnum tíðina
hefur gjörbreyst,“ segir
Helgi sem er jafnframt
prófessor í félagsfræði
við Háskóla Íslands.
„Umræðan hér á landi hefur lengi
snúist um það að í gamla daga
hafi slagsmál verið siðprúðari
þar sem til dæmis hafi ekki tíðk-
ast að sparka í höfuðið á fólki eða
að margir ráðist á einn aðila. Sam-
kvæmt því hafi ofbeldið bæði auk-
ist og harðnað í samfélaginu, en
afbrotatölfræði lögreglunnar stað-
festir ekki þessa þróun þar sem
ofbeldisbrotum hefur ekki fjölgað
á síðustu árum. Jafnframt bendir
fátt til þess að alvarlegri brotum
hafi fjölgað.“
Óþol samfélagsins
Helgi segir að þvert á móti sé
ljóst að umburðarlyndi almenn-
ings fyrir hvers konar ofbeldi hafi
minnkað sífellt og jafnvel minni-
háttar pústrar sem hafi lengi verið
talinn órjúfanlegur hluti skemmt-
anahalds séu nú óásættanlegir.
„Ofbeldi var að einhverju leyti
viðurkennt sem hluti af skemmt-
analífi eða hluti af því að vera
maður með mönnum. Í dag er
annar samfélagslegur tónn þar
sem brugðist er hart við ofbeldis-
verkum. Umburðarlyndi gagnvart
ofbeldi er miklu minna í dag en
það var fyrir 20, 30 eða 40 árum
og á það einnig við um kynferð-
isbrot. Þetta er eitthvað sem er
ekki liðið, hvort sem það er í skól-
anum, á böllum, innan heimilisins
eða einelti af ýmsu tagi. Samfélag-
ið er að þessu leyti orðið siðvædd-
ara, brot af þessu tagi tíðkuðust
eins og nú en voru okkur ósýnileg
fyrir ekki svo mörgum árum.“
Helgi segir það fyllilega eðli-
legt að ofbeldisumræða komi
upp með jöfnu millibili, sérstak-
lega eftir mjög alvarleg tilfelli
líkt og hafa sést að undanförnu.
Það beri því vitni að almenning-
ur á Íslandi sættir sig ekki við að
ofbeldi sé beitt, og vilji sjá breyt-
ingar þar á.
En mætti segja að þetta óþol sé
eins konar gæðastimpill á íslenskt
samfélag?
„Já, það má segja það. Sterk við-
brögð sýna að okkur er ekki sama
um náungann og nærumhverfi
okkar. Við viljum ekki sjá ofbeldi
og fordæmum slíkt um leið.“
Hættuleg hópamyndun
Þó sýnist Helga að ákveðin tví-
skipting sé í samfélaginu þar sem
umburðarlyndi meirihlutans fyrir
ofbeldi sé að minnka, en innan
ákveðinna hópa gæti ákveðinnar
réttlætingar á ofbeldi við tilteknar
aðstæður sem líkja mætti við
ofbeldismenningu.
„Þetta finnum við helst meðal
sumra ungra karla. Lífsstíll-
inn tengist oft áfengis- og vímu-
efnaneyslu og þar finnum við
einstaklinga sem oft hafa farið
halloka í samfélaginu. Þeir hafa
minni félagslegar og efnahags-
legar bjargir og ná ekki að aðlag-
ast samfélaginu. Meðal þeirra er
einnig oft að finna þætti eins og
hvatvísi, ofvirkni, og
örðugleika af því tagi
sem draga úr farsælli
aðlögun. Hópamyndun
einstaklinga af þessu
tagi er síðan býsna
algeng.“
Helgi segir að
áfengi og vímuefnanotk-
un virki síðan eins og olía
á eld á slíka einstaklinga
og þeir ráðist ekki aðeins á
grandalausa borgara, held-
ur oftar en ekki beita þeir
hvern annan ofbeldi. Það
sé því oft aðeins hending
hvort þeir enda sem ger-
andi eða þolandi í hvert skipti.
„Þetta sýnir skýra tvískiptingu
milli almennings annars vegar
og hins vegar þeirra hópa sem
hafa aðra hugmyndafræði, sem
réttlæta beitingu á jafnvel grófu
ofbeldi við minnstu ögrun. Það
myndast ákveðinn hugarheimur
sem er fullur af réttlætingum á
framferði sem þorri fólks hefur
fyrirlitningu á.“
Hlutverk fjölmiðla
Alvarlegri ofbeldismál fanga jafn-
an athygli fjölmiðla sem fjalla um
atvikin hverjir á sinn hátt með
mismunandi efnistökum.
Helgi segir ekki óeðlilegt að
fjölmiðlar haldi þessum málum á
lofti.
„Almenningur hefur áhuga á
svona málum því að þau snerta
okkar öll. Við getum auðveld-
lega sett okkur í spor viðkomandi
og séð okkur sjálf eða einhverja
nákomna í hlutverki þolanda.“
Fjölmiðlaumfjöllun geti þó verið
tvíbent og skapað óþarfa ótta sem
er bagalegt, en getur einnig verið
til góðs og skapað varkárni. Nýlega
hefur þó borið á því að nokkrir ein-
staklingar úr ýmsum jaðarhópum
samfélagsins séu til umfjöllunar á
léttum nótum án þess að framferði
þeirra sé kynnt í gagnrýnu ljósi.
„Ég set ákveðið spurningarmerki
við þessa glamúrvæðingu,“ segir
Helgi „Þetta getur verið vara-
samt því að stundum eru dregn-
ar upp ýktar myndir af viðkom-
andi sem eiga jafnvel ekki við rök
að styðjast. Ákveðinn lífsstíll á
mörkum þess ólöglega eða jafnvel
Almenningur líður ekki ofbeldi
Eftir nokkur hryggileg dæmi um alvarlega ofbeldisglæpi hér á landi á undanförnum vikum og mánuðum er samfélagsumræðan
enn á ný farin að snúast um það hvort ofbeldi sé að færast í vöxt eða breytast. Afbrotafræðingurinn Helgi Gunnlaugsson segir í
viðtali við Þorgils Jónsson að svo sé ekki, en hins vegar sé annars konar þróun í gangi, sem gjalda þurfi varhug við.
UMBURÐARLEYSI GEGN OFBELDI Afbrotafræðingurinn Helgi Gunnlaugsson segir að tölfræði gefi ekki til kynna aukið ofbeldi í
íslensku samfélagi, en greina má meira óþol gegn ofbeldisbrotum og ofbeldismönnum. Hins vegar þrífist ofbeldismenning hjá
ákveðnum hópum í samfélaginu. FRÉTTABLAÐIÐ/GVA
Bætt heilbrigðisþjónusta
fækkar manndrápum
Þegar litið er til síð-ustu tíu ára hefur
tíðni manndrápa verið
nokkuð stöðug þó að það
séu sveiflur milli ára, að
því er Helgi segir.
„Manndráp hér á landi
eru tiltölulega fátíð í
alþjóðlegu samhengi.
Það sem hefur hugs-
anlega dregið úr aukn-
ingu þar, ef svo mætti
að orði komast, eru bætt
viðbrögð heilbrigðisstarfsmanna á vettvangi og
fleiri úrræði og ný tækni sem stendur til boða
nú. Þannig að alvarlegar líkamsárásir, sem fyrir
nokkrum áratugum hefðu leitt til dauða, gera
það ekki nú, vegna þess að heilbrigðisstarfs-
fólk getur bjargað málunum.
Þannig hefðu sum þeirra mála sem
hafa komið upp á síðustu miss-
erum, mögulega getað leitt til
dauða áður fyrr og endað sem
manndráp. Þetta verður
líka að hafa í huga.“
Takmörkuð vopnaeign
dregur úr alvarleika
Annað sem hjálp-ar til við að halda
niðri alvarleika ofbeld-
isins hér á landi, að sögn
Helga, er takmarkaður
aðgangur að skotvopn-
um.
„Ef aðgengi að skot-
vopnum væri óheftara og
menn sem stæðu í ill-
deilum í ölæði væru
með vopn á sér er
hætta á að þeir
myndu grípa til
þeirra. Við búum
hins vegar í samfé-
lagi þar sem skotvopn eru
framandi, hnífar ekki algeng-
ir og þess háttar og það hjálpar til
við að halda aftur af fjölda alvarlegra
ofbeldisbrota. Allir sjá að sambland vímu-
efna eða áfengis við ofbeldismenningu og
skotvopn er stórhættulegt. Við getum þó
tekið skotvopn út fyrir sviga hjá okkur og vona
ég að það verði þannig áfram.“
■ HVAÐ DREGUR ÚR ALVARLEGU OFBELDI?
ólöglegur er settur fram á jákvæð-
an og spennandi hátt. Það er hætta
á því að slík framsetning verði til
þess að viðurkenna og réttlæta
slíkan lífsmáta og verði öðrum
fyrirmynd.“
Það gæti ýtt undir frekari hópa-
myndun eins og áður var greint
frá, einkum meðal þeirra sem
eiga erfitt uppdráttar í samfélag-
inu. Þeir leita gjarna í ýmis konar
fyrirmyndir úr dægurmenning-
unni, til dæmis kvikmyndum og
tölvuleikjum.
„Þetta er þó alltaf spurning
um það hvernig við, sem borgar-
ar, lesum úr því áreiti sem er allt
í kringum okkur. Ég hef engar
áhyggjur af því hvernig þorri fólks
bregst við, en fyrir tiltekna þjóð-
félagshópa og óharðnaða unglinga
gæti þessi lífsstíll virst eftirsókn-
arverður. Ef þessi hegðun verður
viðurkennd frekar er hætta á því
að viðkvæmari hópar samfélagsins
dragist inn í þennan lífsstíl.“
Hvað er til ráða?
Helgi segir að þegar litið er til
framtíðar sé vissulega hægt að
bregðast við þeirri þróun sem
á sér stað í téðum hópum, en þá
verði margt að koma til. Skól-
ar, heimili, löggæsla, félagslegar
stofnanir og réttarkerfið sé allt
saman hluti af ferlinu.
„Það er margt sem við getum
gert til að koma í veg fyrir slíka
þróun, til dæmis að hlúa betur að
þeim einstaklingum sem eiga við
félagsleg vandamál eða einstakl-
ingsbundna örðugleika að stríða
og bjóða upp á úrræði fyrir þau.
Við þurfum að vera næm á börn
sem eru utanvelta í grunnskóla
eða þau sem flosna upp úr fram-
haldsskólanámi.“
Hvað varðar dómskerfið segir
Helgi að fleiri og þyngri dómar
í ofbeldismálum séu ekki svar-
ið. Ákall almennings eftir þyngri
dómum sé þó skiljanlegt, en fleira
þurfi að koma til heldur en einfald-
lega að loka menn í fangelsi.
„Á tíu árum hefur hlutfall
fanga sem sitja af sér dóma vegna
ofbeldis og kynferðisbrota farið
úr 12 prósentum upp í 30 prósent
sem sýnir að áhyggjur af ofbeldi
ná einnig inn í dómskerfið. Til að
draga úr ofbeldi finnast margar
leiðir sem þurfa ekki að vera eins
kostnaðarsamar og vist í fangelsi.
Fangelsisvist getur aldrei verið
lausnin í sjálfu sér heldur verðum
við jafnframt að vinna með brota-
mönnum í nærumhverfi þeirra og
leitast við að bæta úr aðstæðum
þeirra. Takast á við þankagang-
inn og menninguna sem réttlæt-
ir beitingu ofbeldis. Aðferðir af
þessu tagi skila árangri, rann-
sóknir sýna það ótvírætt.“
Baráttan gegn ofbeldi er þess
vegna fjarri því að vera töpuð að
mati Helga.
„Ofbeldi var að
einhverju leyti
viðurkennt sem
hluti af skemmt-
analífi eða hluti
af því að vera
maður með
mönnum. Í dag
er annar samfé-
lagslegur tónn
þar sem brugðist
er hart við of-
beldisverkum.“