19. júní - 19.06.1958, Page 7

leysi en við hefði mátt búast. Einn gagnrýnend-
anna, sem hafði sent honum aðfinnslubréf, fær
þann dóm, að hann eigi sjálfur í erfiðleikum,
þaðan séu aðfinnslurnar sprottnar, hann sé í raun-
inni skynsamur, en sérvitur. Einn prestanna fær
þau látlausu ummæli, að hann sé duglegur lurkur,
sem bjargist vel af, en það er mesta hrós, sem hægt
er að finna um hina andlegu stétt í bréfunum.
Stundum er allri bardagalýsingunni snúið upp í
gaman, en gamansemi gætir oftar í bréfum hans
en ritum. Drcgur hann þá oft dár að sjálfum sér
og öðrum, en segir oft mest, þegar hann gerir sem
minnst úr: „Nálar og títuprjóna hefi ég ávallt
hræðzt frá æsku, og það er líka eins og menn
hafi grunað það; þeir bölvuðu prjónar sitja ekki
svo fáir í skrokknum á mér. Af því eru bituryrðin
mín sprottin að miklu leyti“ (1909).
En annarri baráttu er líka lýst í bréfunum, bar-
áttunni milli erfiðra lífskjara og löngunar að skrifa,
togstreitunni milli sögusmiðsins og bóndans. „Og
það slítur og æsir skap mitt sögusmíðið með bú-
stritinu, bætir ekki viðbúð mína við námenn þá,
sem heimta fyrst og fremst alúðar bóndann, for-
sjálan, hygginn og stórhuga," skrifar hann Dísu
árið 1903, ári síðar en önnur og merkasta bók
hans kom út: Upp við fossa. 1 sama bréfi segist
mann mundu efna til annarrar sögu, — sér detti
kaflar hennar í hug annað veifið, -— ef liann hefði
léttari vinnu og lítið umstang við hokrið“.
Oft telur hann lika dugleysi og ístöðuleysi ástæð-
una fyrir ódugnaði sínum — „og svo barnið mitt,
hefi ég skrifað sumt með blóði mínu, og við það
hefi ég kólnað og dofnað" (1904).
Vorið, segir hann, að sé erfiðasti tími „skapi sínu
og skrokk", þá fái hann ekki notið sín, nema hann
mætti skrifa — „það gæti ég þá helzt og mig grun-
ar bezt, en efni og atvik banna mér það ávallt, og
svona verður það allt til enda“ (1909).
Síðustu árin segir hann, að sig langi „æ meir að
skrifborðinu og minni áhyggjum“ (1913), —
„áhyggjulítill og með hæfilegu starfi, held ég þó,
að ég gæti gengið frá ýmsum brotum og ef til vill
bætt við (1914)“, voru síðustu ummæli lians í bréf-
unum um ritstörf sín.
Stundum finnst honum dómarnir um' bækur sín-
ar harðir og ósanngjamir, „penni sinn hafi talað
hreinna og hispurslausara um líf og athafnir mann-
anna en þeir geti þolað“ (1904). Þegar hann hafði
sent samkvæmt beiðni „Næturhugsanir í öræf-
unum“ til eins aðfinnslumanna sinna, segir hann,
að margir vilji sjá þær, en sumir sjálfsagt aðeins
til þess að lesa úr þeim heiðni sína og siðspillandi
hugsanir (1904).
Loks þegar lofið var fengið, var það ekki eins
sætt sem hann hélt og „sæla ritsmiðsins daufari en
hann dreymdi um“ (1903).
En þrátt fyrir togstreituna milil skáldsins og
bóndans, aðfinnslurnar og vonbrigðin hvetur hann
dóttur sína til að skrifa, því að ritstarfslöngunin
fái stundum „beggja skauta byrinn frá sorg og
harmi, vonbrigðum og sárum sviða“ (1909).
Þótt skáldið finni margt samtíð sinni til for-
áttu og standi reikningsskil yfir sjálfum sér, er
margt í bréfunum, sem fær mildari dóm og sumt,
sem ekki þarf að dæma, það sem er gott í sjálfu
sér, þarf ekki að setja undir mæliker. „En fögur
er sveitin, það veit trú mín, fögur og frjálsleg,
gagnauðug og sviphrein“ (1909). Þessi ummæli
koma ekki á óvart, þar sem sögur Þorgils gjallanda
gerast flestar til sveita, engin út við sjó, og ein-
hvern veginn er eins og sveitin hans fagra standi
alls staðar á bak við.
Ósanngjarnt væri að geta ekki þess, sem oftast
er nefndur á nafn í bréfunum fyrir utan nánustu
skyldmenni, en það er Rauður gamli. 1 fimm bréf-
anna kemur hann allmikið við sögu. í bréfi 1904
segir á þessa leið: „Rauður er ósköp gamallegur og
daufur, þótt mér heppnist með rennvotu heyinu
að halda brjóstþyngslunum í skefjum. Hann er
líka með magrara móti, heyið verra en vant er
og matgjafir sama sem engar. Ef ég þori og ef ég
get, langar mig til að bæta hann, aumingja karl-
inn.“
Þegar dóttirin dvelst við nám í Noregi, er skáld-
inu annt um, að hún kynni frændþjóðinni land
sitt og þjóð. Hann biður hana að lýsa lífsháttum
okkar, taka t. d. heyskapar- og réttardag — Upp við
fossa; hríð og hjástöður og Hálegg, forystusauðinn
með bjölluna; Frosta Þóraiins á Hamri og bænda-
glímuna; sögulestur á vökunni og vinnubrögð ann-
arra í baðstofunni, skautahlaup, bóklestur, ritstörf
í tómstundum, tækifærisvísur og skemmtanir. Tel-
ur hann þarft verk að vekja hjá frændþjóðinni
grun um, að hér búi „hugsandi og lifandi menn
með heitu blóði, sem geta verið vaskir og kátir,
þegar sólin skín og hríðin orgar“ (1913).
„Verði hér nokkrar trúardeilur, þá er ég sjálf-
sagður að taka þátt í þeim,“ ritar hann Dísu 1904
og telur jafnframt liugsanlegt, að einhver tali
til sín svigurmæli, en um trúarskoðanir Jóns
1 9. J U N 1
5