Morgunblaðið - 30.08.2009, Blaðsíða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 30. ÁGÚST 2009
den“ eins og hún var kölluð í Dan-
mörku, var leidd annars vegar af að-
mírálnum Sir Hyde Parker og hins
vegar af Dananum Olfert Fischer.
Næstráðandi Parkers var enginn
annar en Horatio Nelson á skipinu
Elephant og voru þeir Parker og
Nelson ekki sammála um hvernig
ætti að bera sig að því að ráðast á
Danina.
Það varð úr að Nelson fékk
minnstu skip flotans til að komast
nær Dönum sem höfðu lagt skipum
og prömmum við grunnsævi og
hófst árásin hinn 1. apríl 1801. Danir
veittu þó harða mótspyrnu, reyndar
svo harða að Parker skipaði Nelson
að hörfa. Nelson, sem var blindur á
öðru auga, brá þá á það ráð að
bregða sjónaukanum fyrir blinda
augað til að geta óhlýðnast skip-
unum Parkers. Er talið að líklegast
sé þaðan komið enska orðatiltækið
„to turn a blind eye“.
Nelson reyndi að ná vopnahléi
með því að skrifa bréf til Friðriks,
danska krónprinsins, þar sem kraf-
ist var að Danir legðu niður vopn og
samið yrði um vopnahlé. Skilmál-
arnir voru prinsinum erfiðir, en þó
aðgengilegir enda hótaði Nelson að
brenna þau skip sem hann hafði
þegar náð á sitt vald, með manni og
mús, ef ekki yrði gengið að skil-
málum hans. Þá má heldur ekki
gleyma því að Dönum var enn annt
um að reyna að viðhalda hlutleysi
sínu auk þess sem mikið hallaði á
Danina hvað vopnabúnað og mann-
skap varðaði. Þeir höfðu komist
langt á nánast hugrekkinu einu
saman.
Nelson var reyndar ekki í ákjós-
anlegri stöðu sjálfur. Hann hafði
óhlýðnast beinni skipun Parkers og
Danirnir vörðust mun betur en hann
hafði reiknað með. Hann varð því
einfaldlega að vinna orrustuna eða
mæta afleiðingunum hvað Parker og
sína eigin menn varðaði. Líklega má
útskýra harðort bréfið til Friðriks
krónprins með því að Nelson hafi
verið reiðubúinn að gera nánast
hvað sem var til að knýja fram sig-
ur.
Samið var um vopnahlé í nokkrar
vikur á milli Dana og Breta svo þeir
síðarnefndu gætu herjað á Rússa í
friði. Á meðan á vopnahlésviðræð-
unum milli Nelsons og Friðriks stóð
var breski flotinn staðsettur þannig
að hægt væri að skjóta með fallbyss-
unum beint á Kaupmannahöfn,
hernaðarleg staða sem flotinn átti
eftir að taka sér aftur að sex árum
liðnum.
Árás á Kaupmannahöfn
Fram til 1807 gekk á einu og öðru
í Napóleónsstríðunum. Nelson hafði
til að mynda fallið 1805 við Trafalg-
ar um borð í hinu þekkta skipi HMS
Victory sem nú er safngripur í
Portsmouth. Og aftur höfðu Danir
komist í þá stöðu að Bretar töldu
nauðsynlegt að þvinga þá með sér í
bandalag eða taka á þeim af hörku
ella. Á sama tíma hafði Napóleón
krafist þess að Danir byggjust til
varna gegn Bretum og tækju af-
stöðu með Frökkum. Danir völdu að
halda sig við hlutleysið og því reikn-
uðu Bretar með því að Napóleón
myndi sölsa undir sig Danmörku og
beita danska hernum gegn Bretum.
Það varð og úr að breski flotinn
hélt aftur af stað til Kaupmanna-
hafnar árið 1807. Þrjátíu þúsund
manna herafli Breta var einnig sett-
ur í land við Brøndby og Vedbæk,
nálægt Kaupmannahöfn, í júlílok og
innan fárra daga var Kaupmanna-
höfn umkringd af hermönnum og
floti Breta búinn að stilla sér upp og
fallbyssunum miðað á borgina.
Sem úrslitakost buðu Bretar Dön-
um upp á bandalag og að Bretar
myndu taka við stjórn danska flot-
ans meðan á stríðinu stæði. Danir
höfnuðu hins vegar bandalaginu og
héldu sig við hlutleysið en yfirlýsing
þeirra jafngilti að sögn Breta stríðs-
yfirlýsingu.
Þann 2. september hóf breski flot-
in að skjóta á Kaupmannahöfn og er
talið að atburðurinn hafi þannig
markað fyrsta skiptið sem her réðst
gagngert á borgara til þess að valda
skelfingu.
Í eðli sínu loftárás
Árásin á Kaupmannahöfn 1807 er
gjarnan talin fyrsta ógnarverkið,
eða jafnvel hryðjuverkið, sem beint
var að evrópskri borg, þó ekki beri
að leggja nákvæmlega sama skiln-
ing í verknaðinn og tengist orðinu
hryðjuverk í dag. Hliðstæðar árásir
hafa verið gerðar síðar, sérstaklega
í seinni heimsstyrjöldinni.
Megintilgangur árásarinnar var
að brjóta niður baráttuþrek Dana og
í því augnamiði skutu herskip Breta
nánast sleitulaust á Kaupmanna-
höfn frá 2. september til 5. sept-
ember að nóttu til svo skelfingin
yrði sem mest.
Tjónið varð gríðarlegt. Bretar
skutu um 15 þúsund skotum á
Kaupmannahöfn þessar þrjár nætur
og notuðust þeir ekki aðeins við fall-
byssur heldur einnig nýjustu tækni
eins og Congreve-rakettur sem ollu
miklum eldsvoðum. Talið er að allt
að 1600 manns hafi fallið í árás-
unum, álíka margir særst og 30%
allra bygginga miðborgarinnar voru
rústir einar þegar Danir loksins gáf-
ust upp fyrir Bretum þann 7. sept-
ember.
Aðferðafræðin sem Bretar beittu
hefur ítrekað verið notuð síðan. Hún
er talin henta vel til þess að draga
úr hættunni á eigin mannfalli en er
að sjálfsögðu einkennandi fyrir
brjálæði stríðs enda árásum þá ein-
göngu beint að borgaralegum skot-
mörkum.
Þannig má segja að árásin í Kaup-
mannahöfn hafi í eðli sínu haft
samskonar áhrif og loftárás. Slíkar
árásir hafa ætíð verið afar umdeild-
ar og ekki þótt innan marka al-
mennra stríðsreglna þar sem hlífa
skal borgurum eins og framast er
unnt.
Ósigurinn gegn Bretum kostaði
ekki einungis hundruð mannslífa
heldur líka yfirráðin yfir Noregi og
gjaldþrot danska ríkisins og því var
árásin áhrifaríkari á margan hátt en
hernám Þjóðverja 1940-1945.
Árásin á Guernica er að mörgu leyti sambærileg við árásina á Kaupmannahöfn en tilgangurinn var sá sami þó að íþetta skipti væri ný tækni notuð: flugvélar.
Þann 26. apríl 1937 þegar klukkuna vantaði tuttugu mínútur í fimm réðst þýska Condor-flugsveitin á hinn baskneska
bæ Guernica að fyrirskipan Adolfs Hitlers og þjóðernissinnans Fransiscos Francos. Condor-flugsveitin var skipuð sjálf-
boðaliðum úr þýska flughernum sem börðust fyrir Franco í borgarastríðinu sem geisaði á Spáni og hafði yfir Jun-
ker-52/3m, Dornier 17 og Heinkel-flugvélum að ráða ásamt fleirum, allt um fimmtíu talsins.
Það var mánudagur og á þessum tíma dags voru markaðir fullir af fólki að kaupa inn fyrir kvöldmatinn. Bærinn réð ekki
yfir loftvörnum og var því algjörlega varnarlaus þegar þýsku sprengjuflugvélarnar nálguðust. Í þrjár klukkustundir var
bærinn skipulega lagður í rúst með íkveikjusprengjum sem og venjulegum sprengjum. Það var ekki ráðist á nein hern-
aðarleg skotmörk og virtist því sem meginmarkmið hershöfðingjans Francos hafi verið að valda skelfingu og eyðileggingu
á meðal Baska sem hann átti í stríði við.
Þrír fjórðu bæjarins voru rústir einar á eftir og talið er að yfir þúsund manns hafi látist, saklausir borgarar sem fram að
þessu höfðu lítið komið nálægt átökunum á Spáni. Í bænum bjuggu um sjö þúsund manns auk þess sem um þrjú þúsund
flóttamenn dvöldu þar.
Þeir sem reyndu að flýja meðan á sprengjuárásinni stóð voru skotnir með vélbyssum flugvélanna og var vélbyssuskot-
hríðinni aðallega beint að götum, torgum og jafnvel að búfénaði.
Þekkt Málverkið Guernica eftir
Pablo Picasso er eitt þekktasta
málverk hans og hefur það orðið
tákn baráttunnar gegn stríði. Pi-
casso lauk við verkið um mitt ár
1937 og var verkið svo til sýnis um
sumarið á Heimssýningunni í Par-
ís og vakti mikla athygli. Í hús-
næði sameinuðu þjóðanna hangir
veggteppi með Guernica verki Pi-
casso. Verkið hangir við inngang
öryggisráðsins þar sem haldnir
eru blaðamannafundir og hefur í
það minnsta einu sinni verið
breytt yfir veggteppið þegar rök
voru færð fyrir innrásinni í Írak.
Guernica
Árásir á óbreytta borgaraeru áminning um voða-verkin sem framin eru í
allsherjarstríði. Sagnfræðingar
deila enn um hvort árásir af þessu
tagi teljist stríðsglæpir eða hafi
verið réttmætar. Þá er t.d. talið að
ein ástæða þess að Bandaríkja-
menn hafi ekki viljað gerast aðilar
að Alþjóðastríðsglæpadómstólnum
sé sú að árásirnar á Hiroshima og
Nagasaki geti talist til stríðs-
glæpa.
Hvað sem því líður er ljóst að
áhrif þessara atburða ná víða.
Bandaríski rithöfundurinn Kurt
Vonnegut var stríðsfangi í Dres-
den þegar árás bandamanna var
gerð á borgina og hafði árásin
mikil áhrif á hann. Vonnegut
skrifaði bókina Sláturhús 5 en það
var heitið sem notað var yfir
stríðsfangabúðirnar þar sem hon-
um var haldið, í kjallara gamals
sláturhúss.
Þá hefur hljómsveitin Manic
Street Preachers samið lag um
sprengjuárásir borgarastríðsins á
Spáni en heiti lagsins á íslensku
væri eitthvað í takt við eftirfar-
andi: „Ef þú umberð þetta munu
þín börn verða næst“ eða á frum-
málinu „If you tolerate this then
your children will be next“. Titill
lagsins er fengin frá áróð-
ursauglýsingu lýðræðissinna úr
borgarastríðinu á Spáni. The
Clash hafa einnig samið lag um
sömu atburði, „Spanish bombs“
eða „Spænskar sprengjur“. Þá má
auðvitað ekki gleyma lagi Bubba
Morthens og Utangarðsmanna, Hi-
roshima.
Listamenn ýmsir hafa þannig
verið duglegir að taka upp á arma
sína baráttuna fyrir friði og minn-
ingu fórnarlambanna.
Vitni Rithöfundurinn Kurt Vonne-
gut varð vitni að hryllingnum í
Dresden þegar hann var stríðsfangi
þar. Hann var í haldi í kjallara gam-
als sláturhúss sem var númer 5.
Andóf Lagið
„If you tole-
rate this then
your children
will be next“
með Manic
Street Preac-
hers fjallar um
loftárásir á
óbreytta borg-
ara í borg-
arastyrjöldinni
á Spáni 1936-
1939.
Barátta
fyrir
friði
ÞAÐ SÉST HVERJIR
DREKKA KRISTAL