Morgunblaðið - 20.06.2011, Síða 17

UMRÆÐAN 17
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 20. JÚNÍ 2011
Í sumarfríinu komst
ég í gamla vídeóspólu
af Woodstock-
tónlistarhátíðinni, sem
var haldin í Banda-
ríkjunum 1969. Sú há-
tíð þykir marka há-
punkt ímyndar
’68-kynslóðarinnar
svokölluðu, fyrir þá
sem væru fæddir í
kringum 1950-1955,
frekar en háskóla-
uppreisnirnar í Evrópu 1968.
Líf þessarar kynslóðar okkar á
Íslandi snerist um ímyndir sem
sumar reyndust tálsýnir:
Það kom aldrei til stríðs hjá okk-
ur, líkt og hafði verið hjá feðrakyn-
slóð okkar erlendis.
Og engar hömlur voru lagðar á
framtíð okkar flestra sem við kus-
um okkur ekki sjálfir.
Þannig séð reyndust þeir vera
falsspámenn sem gerðu grýlu úr
sovésku kjarnorkustríðsógninni eða
Víetnamstríðinu, eða töldu nauð-
synlegt að stinga höfðinu í sand
eiturlyfja eða austurlenskra trúar-
bragða.
Fyrir undirritaðan var fátt sem
minnti í raun á hin meintu sterk-
ustu einkenni okkar kynslóðar:
Í menntaskóla virðist mér nú að
það hafi einkum verið fræðingar
framtíðarinnar á meðal okkar, sem
tóku að sér að halda uppi merki
hippa, marxista og jafnvel nasista.
Einnig íhaldsmanna og listamanna.
Í MA var einnig spurt hvort
sumir í kennaraliðinu gætu ekki
talist til ’68-kynslóðarinnar. Þannig
vildi Tómas Ingi Olrich, síðar
menntamálaráðherra, meina að svo
hefði verið, þar eð hann hafði verið
háskólanemi í Frakklandi í sjálfri
uppreisn þeirra 1968. Að við nem-
endur í MA værum því jafnvel að
skreyta okkur stolnum
fjöðrum!
Sjálfur varð ég svo
lánsamur að eignast
blómastúlku fyrir kær-
ustu í menntaskóla
(sem var skiptinemi
frá Bandaríkjunum;
svo sem greinir frá í
æskuminningum mín-
um).
Og í blaðagreinum
mínum í mennta-
skólablöðunum sveifl-
aðist ég frá vinstri til
hægri.
Þegar ég fór síðan út til háskóla-
náms í Kanada, 1974, virtust lítil
merki um hippismann:
Uppalegir skólabræður mínir
gerðu grín að óförum hippalegra
mótmælenda gegn Víetnamstríðinu
nokkru áður.
Helstu áhangendur marxisma og
hippisma þar reyndust vera geð-
veilir, og einu talsmenn gúrúisma
reyndust vera heimspekinemi og
nýbúi af indverskum ættum (sem
ég sé nú á netinu að er heim-
spekiprófessor).
Þó neitaði víst sjálfur forsætis-
ráðherra Kanada að láta af marijú-
ananeyslu sinni, og sumir há-
skólanema höfðu skaðast af
eiturlyfjaneyslu. Það þótti kurt-
eislegt að hafna ekki marijúana á
stúdentateitum.
Einn prófessora minna taldi að
allir af kynslóð þeirra sem höfðu
barist í Víetnam; og voru um ára-
tug eldri en við, ættu líka tilkall til
að teljast til ’68-kynslóðarinn-
ar.Annar hreykti sér af að hafa
verið í forystu stúdenta í Frakk-
landi 1968.
Ég skar mig úr fyrir að vera enn
með sítt hár að hætti hippanna; og
stytti það því brátt. Þó þótti það
ennþá vera stelpulega sítt þegar ég
kom aftur heim til Íslands árið
1980.
En aftur til myndbandsins um
Woodstock:
Þar kemur fram hinn goðsagna-
kenndi Jimi Hendrix, sællar minn-
ingar, og segir: Afsakið mig á með-
an ég kyssi himininn.
Það minnir mig á skáldkonuna
Saffó frá Lesbos, sem orti um 600
fyrir Krist:
Ég gæti snert himininn með
mínum höndum tveim.
Bæði voru þau víst talsmenn
friðarins og frjálslyndis í kynja-
málum; hippakynslóðin með sinni
kvenlegu fatatísku, og Saffó sem
talskona kvenskálda; ef ekki tví-
kynhneigðra.
Nú í sumar hef ég verið að vinna
að fyrstu skáldsögu minni, sem
gerist í Aþenu á Grikklandi á dög-
um Sókratesar:
Ég sé nú að ég var þar í raun að
yfirfæra reynslu minnar kynslóðar
yfir á fornöldina.
Og Pelópsskagastríðið þar kall-
ast á við herþyrlurnar á sveimi á
Woodstock-hátíðinni, sem vöktu
baráttusöngva hlustendanna.
Einnig á við sjónvarpsfrétta-
myndirnar af æðisgengnum flótta
Bandaríkjamannanna frá Víetnam
1974, er þeir veltu herþyrlum í sjó-
inn, af flugmóðurskipi, til að rýma
fyrir flóttafólki.
Tálsýnir ’68-kynslóðarinnar
Eftir Tryggva V.
Líndal »Einn prófessora
minna taldi að allir
af kynslóð þeirra sem
höfðu barist í Víetnam;
og voru um áratug eldri
en við, ættu líka tilkall
til að teljast til ’68-
kynslóðarinnar!
Tryggvi V.
Líndal
Höfundur er þjóðfélagsfræðingur
og skáld.
Stjórnvöld ráða nöfnum stofnana.
Þar eiga ekki við ærsl né öfugmæli.
Þau eiga kost á kunnáttumönnum
við nafngiftir.
Auk kunnáttu
þarf smekkvísi og
lipra hugsun og
myndugleika til
að snúast við
ærslanöfnum og
öfugmælum. Hér
verða athuguð
tvö dæmi, sem
víti til að varast,
en ekki verður
bent á, hvernig megi varast.
Útgefendur Fjölnis (1835-1847)
mörkuðu viðreisnarstefnu handa
þjóðinni. Einn þeirra, Tómas Sæ-
mundsson, fór um meginland Evr-
ópu að leita fyrirmynda. Um mál-
rækt fylgdu þeir stefnunni frá
Bessastaðaskóla, það var evrópsk
stefna, að hefja þjóðtungur til vegs
og virðingar. Þeir íslenskuðu orð,
oftast í alvöru, en stundum í ærslum.
Dæmi um það er að kalla Düsseldorf
í Þýskalandi Þuslaþorp.
Tröllaskagi sem nafn á fjallabálk-
inum milli Skagafjarðar og Eyja-
fjarðar er ærslakennt. Óhugsandi er,
að Jónasi Hallgrímssyni, Fjöln-
ismanni, sem ólst upp á Steins-
stöðum í Öxnadal, hafi dottið í hug
að telja sig alinn upp á skaga, ekki
frekar en frænda sinn, efnismanninn
Skapta Tímóteus Stefánsson frá
Völlum í Svarfaðardal.
Tröllslegt merkir meðal annars
ljótt. Fegurstu dalir og byggðir
landsins, árið um kring, eru á þessu
svæði, svo sem Svarfaðardalur,
Öxnadalur, Hjaltadalur, Höfða-
strönd, Fljót og Blönduhlíð, ægifög-
ur við sólarlag, séð að vestan með
Glóðafeyki í miðju. Fjarstæða er að
kenna slíka fegurð við tröll. Jónas
Hallgrímsson lenti í lífsháska á
Nýjabæjarfjalli. Líklegt er, að hon-
um hafi þá þótt landið tröllslegt, en
það var ekki mælikvarði á hinar
fögru byggðir. Tröllaskagi er því af-
skræmisnafn. Nokkrir jöklar á
svæðinu koma við sögu í hinni miklu
bók Helga Björnssonar um jökla.
Hann kennir þá aldrei við Trölla-
skaga, en nú er menntaskólinn í
Ólafsfirði kenndur þannig. Nafnið er
ekki sæmandi.
Það er lítið lýsandi, raunar vill-
andi, að kenna við fjöll (Fjallabyggð)
hreppinn, sem nær yfir firðina Ólafs-
fjörð og Siglufjörð og til varð við
sameiningu Ólafsfjarðarkaupstaðar,
áður Ólafsfjarðarhrepps, og Siglu-
fjarðarkaupstaðar, áður Hvanneyr-
arhrepps. Þar hefur byggt ból ekki
staðið hærra yfir sjó en nokkra tugi
metra. Þetta er fjarðabyggð. Eina
samfellda fjallabyggðin hér á landi
hefur verið á Hólsfjöllum og á Efra-
Fjalli. Þegar þessi fjarðahreppur
varð til, var orðinn til hreppur á
Austurlandi að nafni Fjarðabyggð.
Þess vegna varð það nafn ekki notað.
Það tíðkaðist að vísu áður, að hrepp-
ar væru samnefndir (Bæjarhreppur,
Fellshreppur, Flateyjarhreppur,
Hofshreppur, Hvammshreppur,
Mýrahreppur, Saurbæjarhreppur,
Skarðshreppur, Staðarhreppur), en
þá var einangrun héraðanna svo
mikil, að það þurfti ekki að koma að
sök. Hreppsheitið Fjallabyggð er öf-
ugmæli. Slíkar nafngiftir eiga ekki
við á opinberum vettvangi.
Þessi dæmi eru í löngum slóða
vandræðanafna, sem tekin hafa ver-
ið upp opinberlega síðustu áratugi.
BJÖRN S. STEFÁNSSON,
dr. scient.
Þuslaþorp — skagi
trölla — byggð á fjöllum
Frá Birni S. Stefánssyni
Björn S.
Stefánsson
Fyrir nokkrum ár-
um kom út bók sem
ber þann ágæta titil
„if god is a dj …“
Bókin er afrakstur
rannsóknarverkefnis
háskólanema í fé-
lags ráðgjöf í Ess-
lingen í Þýskalandi.
Þeir töluðu við tugi
venjulegra unglinga
um lífsgildi og við-
horf þeirra. Þar er dregin upp
mynd af trúarlífi unglinga og þyk-
ir höfundum ljóst að engan veginn
sé hægt að tala um að mikilvægi
hins trúarlega (þ. Religiösen) fari
minnkandi. Hins vegar sé ljóst að
trúarheimurinn er að breytast þó
þær breytingar séu enn fyrst og
fremst meðal unga fólksins.
Að sögn leiðbeinenda þeirra er
ljóst að þessar breytingar kalli á
margþátta skilgreiningar á hug-
takinu trú eða trúarbrögð. Þá er
mikilvægi þess ítrekað að rann-
sakað sé hvaða áhrif trúin hafi,
bæði hvað hina sýnilegu hlið henn-
ar varði og hina persónubundnu
upplifun einstaklingsins á ung-
lingsárum. Spurt er hvort við vit-
um eitthvað um félagsfræðilegt
samhengi unglinganna sem annars
vegar aðhyllast hin hefðbundnu
trúarbrögð og hins vegar nýtrúar-
hreyfingar. Frekari rannsókna sé
þörf og þar sé mikilvægt að nálg-
ast spurninguna á þverfaglegan
hátt þar sem þekking úr þroska-
sálfræðinni, guðfræðinni, trúarlífs-
félagsfræðinni og frá rannsóknum
félagsfræðinga komi saman. En
almennt virðist gilda að lítið er til
af áreiðanlegum félagsvís-
indalegum rannsóknum um fé-
lagslega gerð trúar-
hópa í Evrópu.
Þrír guðir, þar af
tveir kvenkyns
Þegar rætt er um
trú og trúarbrögð við
fólk eru viðbrögðin
fjölbreytt og síá-
hugaverð. Þannig er
mér minnisstætt sam-
tal mitt við bandaríska
konu sem ég hitti.
Hún tjáði mér að hún
aðhylltist engin sér-
stök trúarbrögð en að
hún væri mjög upptekin af and-
legri viðleitni (e. spirituality). Á
lítilli einkastofu sem hún starfræki
í New York taki hún á móti ein-
staklingum sem leiti til hennar.
Aðstoð hennar felist í því að hjálpa
viðkomandi að uppgötva hvar
áherslur eigin andlegrar viðleitni
sé að finna. Á meðal þeirra sem
hafi leitað til hennar sé að finna
húsmæður, stjórnmálamenn,
presta, nunnur, forystufólk úr röð-
um húmanista, lögreglumenn og
lækna.
Mér þótti það ekki síður áhuga-
vert að heyra hve ánægð þessi
ágæta kona var með tíu ára dóttur
sína sem að hennar mati hafði náð
undraverðum trúarþroska, enda
búin að búa til eigin trúarbrögð. Í
þeim trúarbrögðum væru þrír guð-
ir, þar af tveir kvenkyns, ekkert
helvíti en rík áhersla á siðferð-
islegar skyldur.
Að samgleðjast öðruvísi
lífsskoðunum
Ég reyndi að samgleðjast kon-
unni yfir þessum árangri dóttur
hennar. En væntanlega örlaði á
fordómum mínum. Vissulega hef
ég kynnt mér nokkrar hliðar hins
fjöltrúarlega vettvangs og komist
Mikilvægi hins trúarlega
Eftir Pétur
Björgvin
Þorsteinsson
Pétur Björgvin
Þorsteinsson
»Margvíslegar
breytingar í sam-
félaginu kalla á marg-
þátta skilgreiningar
á hugtakinu trú eða
trúarbrögð. Mikilvægt
er að rannsaka áhrif
trúar(bragða).
Höfundur er djákni í Glerárkirkju og
formaður AkureyrarAkademíunnar.
með sjálfan mig og þekkingu mína
skrefi fjær því að vera fordóma-
fullur í garð annarra trúarbragða.
En ég upplifi stöðugt á ný að
margt er mér framandi, svo fram-
andi að ég fyllist jafnvel kvíða eða
ótta í þess garð. Á sama hátt upp-
lifi ég, að þegar ég segi frá fjöl-
trúarlegum upplifunum mínum og
fræðilegu rannsóknarstarfi þar að
lútandi, að viðmælendur mínir
bregðast jafnvel við með skiln-
ingsleysi. En eru það ekki eðlileg-
ustu viðbrögð í heimi? Erum við
ekki og verðum við ekki ófull-
komnar manneskjur? Sjálfsagt, en
um leið tel ég það vera skyldu
okkar (og um leið kristilega
skyldu mína) að taka okkur tíma í
sjálfsskoðun og gagnrýni.
Að rýna í trú og
lífsskoðanir til gagns
Svo virðist sem við séum föst,
hvert í sínum „trúarbakgrunns-
kassa“. Heinz Streib, prófessor
við guðfræðideild Háskólans í
Bielefeld í Þýskalandi, er meðal
þeirra fræðimanna sem hafa bent
á að þörf sé á nýrri leið sem hangi
ekki þrælföst í að hlutgera trúar-
brögð hins aðilans. Þegar horft sé
til þess starfs sem fram fer í skól-
um sé ljóst að lítil vitneskja liggi
fyrir um upplifun af og viðhorf í
garð trúarbragða. Þörf sé á ná-
kvæmari upplýsingum um ferlin
milli nemendanna þegar þeir
mæta fjöltrúarlegum veruleika.
Rannsaka þurfi að hverju athygli
þeirra beinist, hverjar spurningar
þeirra séu og hvernig þeir upplifi
hið framandi. Þá þurfi að greina
hvaða hæfni og hvers konar færni
nemendur þurfi eða noti nú þegar
sem eigin viðbrögð við fjöltrúar-
legum veruleika sem og í um-
ræðum um fjöltrúarleg málefni.
Áskoranir – önnur
menningarviðmið
Breyttur heimur sem felur í sér
önnur menningarviðmið, aukna
einstaklingshyggju, fólksflutninga
og félagsleg samskipti á nýjum
vettvangi, m.a. á veraldarvefnum,
þýðir að trúarlíf á sér nú í síaukn-
um mæli stað utan trúarbragða og
trúarstofnana í formi ein-
staklingsbundins trúarlífs (e. reli-
gious individualism). Því er þörf á
nýjum leiðum og nýjum skilgrein-
ingum á því hvað hugtök eins og
trú og trúarbrögð fela í sér. Slík-
ar skilgreiningar þurfa að geta
staðist í fjöltrúarlegu samhengi.
Þörf er á þverfaglegum skilgrein-
ingum sem taka tillit til þess að
trú og trúarlíf tengist ekki alltaf í
hugum fólks trúarbrögðum eða
trúarstofnunum. Og hér tek ég
undir með Streib sem telur að
þessar nýju skilgreiningar eigi að
setja trú og trúarlíf í lífssögulegt,
sálfræðilegt og félagslegt sam-
hengi fólksins og hverfa frá því
trúarstofnanalega samhengi emb-
ættismannsins sem skilgreiningar
um trú, trúarlíf og trúarbrögð
hafa gjarnan verið settar í.
Morgunblaðið birtir alla út-
gáfudaga aðsendar umræðu-
greinar frá lesendum. Blaðið
áskilur sér rétt til að hafna
greinum, stytta texta í samráði
við höfunda og ákveða hvort
grein birtist í umræðunni eða í
bréfum til blaðsins.
Blaðið birtir ekki greinar,
sem eru skrifaðar fyrst og
fremst til að kynna starfsemi
einstakra stofnana, fyrirtækja
eða samtaka eða til að kynna
viðburði, svo sem fundi og ráð-
stefnur.
Innsendikerfið
Þeir sem þurfa að senda
Morgunblaðinu greinar eru
vinsamlega beðnir að nota inn-
sendikerfi blaðsins. Formið má
m.a. finna undir Morgunblaðs-
hausnum efst t.h. á forsíðu
mbl.is. Einnig er hægt að slá
inn slóðina www.mbl.is/
sendagrein.
Ekki er lengur tekið við
greinum sem sendar eru í
tölvupósti og greinar sem send-
ar eru á aðra miðla eru ekki
birtar.
Í fyrsta skipti sem formið er
notað þarf notandinn að nýskrá
sig inn í kerfið, en næst þegar
kerfið er notað er nóg að slá inn
netfang og lykilorð og er þá
notandasvæðið virkt.
Ekki er hægt að senda inn
lengri grein en sem nemur
þeirri hámarkslengd sem gefin
er upp fyrir hvern efnisþátt en
boðið er upp á birtingu lengri
greina á vefnum.
Nánari upplýsingar gefur
starfsfólk greinadeildar.
Móttaka
aðsendra
greina
Bréf til blaðsins