Austurland - 23.12.1993, Blaðsíða 15

JÓLIN 1993.
15
Safnastofnun Austurlands
Fornleifaskráning í Norðfirði
Síðastliðið sumar var hafin
skráning á fornleifum í Norð-
fjarðarhreppi og Neskaupstað.
Það er í samræmi við þjóð-
minjalög, þar sem segir að skrá
skuli allar þekktar fornleifar.
Tilgangurinn með slíkri skrán-
ingu er að afia sem bestra upp-
lýsinga um þróun byggðar, hús-
gerð og lífsafkomu fólks í land-
inu frá upphafi. Fornleifar geta
einar sér sagt okkur mikið um
þá hluti en fleira kemur til, s. s.
gamlir munir, ritaðar heimildir
og munnlegar frásagnir. Þegar
fornleifar eru skrásettar kerfis-
bundið fæst yfirlit yfir fornleifar
á heilum jörðum, í heilum
hreppum og landshlutum, og að
lokum í landinu öllu. Þá er hægt
að velja úr þá staði sem þykir
sérstök ástæða til að rannsaka
betur. Þannig má verja því tak-
markaða fé sem er veitt til forn-
leifarannsókna á skynsamlegan
hátt.
Fornleifar eru, í stuttu máli, öll
mannvirki og staðbundnar minj-
ar sem mannaverk eru á. Sem
dæmi má nefna bæjarstæði, kola-
grafir, áveitur, verstöðvar, vegi,
þingstaðioggreftrunarstaði. Auk
þess staði sem tengjast þjóðtrú
eða þjóðsagnahefð, þótt slíkir
staðir séu oft náttúrulegar mynd-
anir s. s. þúfur sem engin manna-
verk eru á. Fomleifar 100 ára og
eldri eru friðaðar, en friðlýsing
er það þegar friðun hefur verið
þinglýst og gefið út sérstakt frið-
lýsingarskjal. Friðuðum og frið-
lýstum fornleifum má ekki raska
eða breyta án leyfis frá fornleifa-
nefnd.
Upphaf fornleifaskráningar í
Norðfirði var að Safnastofnun
Austurlands bárust ábendingar
um áhugaverða minjastaði í
firðinum. Jafnframt kom fram
áhugi hjá ráðamönnum heima
fyrir á að láta athuga þá eitthvað
frekar. Það varð úr að Guðrún
Kristinsdóttir hjá Safnastofnun
og Mjöll Snæsdóttir hófu skrán-
inguna og unnu við hana tvær
vikur í júlí.
Til að byrja með voru send út
spurningablöð til þeirra sem
gátu gefið upplýsingar um tóttir
og gömul mannvirki í Norðfirði.
Góð og greið svör bárust frá
heimildamönnum.
Skráning var svo hafin á eyði-
bæjunum innst í Norðfjarðar-
sveit. Skráð var í Fannarda! og
á Tandrastöðum, Skuggahlíð,
Grænanesi og Búlandsborg, og
í landi Neskaupstaðar handan
fjarðar. Þá var tíminn útrunn-
inn, og aðrar jarðir urðu að bíða
til næsta sumars.
Það er óhætt að segja að í
Norðfirði eru fjölbreyttar forn-
leifar. Þar er að finna heilleg
bæjarstæði þar sem sjá má
greinilega húsaskipan síðustu
bæjanna. Bæjarstæði frá seinni
öldum eru fágæt, því oft hafa
þau orðið jarðýtunni að bráð,
a. m. k. áþeimjörðum semhafa
verið nýttar í seinni tíð. Það er
því full ástæða til að varðvita
þau sem eftir eru.
í Norðfirði eru líka minjar um
fjárbúskap með gömlu lagi. Fal-
legir stekkir minna á fráfærurn-
ar, sem víðast hvar lögðust af á
fyrsta áratug aldarinnar. Tóttir
sauðahúsa, beitarhúsa, smala-
kofa og fjárhúsa er einnig að
finna, og fjárborgir, réttir og
áheldi ýmiss konar, bæði inn til
dala og út með sjó.
Til er lítið sýnishorn af gömlu
túni sem hefur aðeins verið
hreinsað, og má sjá grjóthrúg-
urnar á sínum stað. Það er at-
hyglisvert hvað víða hefur verið
heyjað utan túna og hey oft
geymt á víðavangi, en um það
eru ótal heytóttir órækt vitni.
Út með sjó eru tóttir verbúða
og naust bænda þeirra sem þar
lágu við ásamt vinnumönnum
sínum. Útgerð var mikið stund-
uð með landbúskap langt fram
á þessa öld og sér þess víða stað,
ekki síst í Norðfirði.
Þá má nefna sér-norðfirskar
minjar eins og mjólkurkæla
uppi á mel, handgrafinn skurð,
mikið mannvirki, og einkasund-
laug sem læk var veitt í. Það
vekur líka athygli að þjóðtrúin
lifir góðu lífi í Norðfirði. Ýmsir
heimildamenn hafa upplifað at-
burði sem ekki verða skýrðir á
venjulegan hátt, og þykir jafn-
vel ekki sérstakt tiltökumál.
Annað sem er sérstakt, og
ekki eins ánægjulegt er, hvað
vasklega hefur verið gengið
fram með jarðýtum á mörgum
jörðum í Norðfirði. Sérstaklega
er eftirsjá í fjölmörgum afbýlum
sem hafa verið jöfnuð við jörðu.
Útihús úr torfi og grjóti er varla
að finna lengur heldur.
Mikið af minjum í Norðfirði
er frá seinni hluta síðustu aldar,
eða ekki eldri en svo að menn
vita nokkurn veginn um aldur
og notkun. Hér hafa nokkrir
staðir þá sérstöðu að vera eldri,
svo um þá er lítið eða ekkert
vitað með vissu.
Ásmundarstaðir eru þekkt-
asti minjastaður í Norðfirði.
Um þá eru engar beinar heim-
ildir, en þjóðsögur um það
hvernig staðurinn lagðist í eyði
eftir óhugnanlega atburði í
kirkjunni þar. Þær má m. a. lesa
í safni Sigfúsar Sigfússonar, eins
og þeir þekkja sem hafa áhuga
á fornleifum.
Þær sögur hafa verið túlkaðar
sem svo að bærinn hafi lagst í
eyði eða verið fluttur að Kirkju-
bóli vegna einhverra náttúru-
hamfara eða vofeiflegra at-
burða. Ekki er vitað um aldur
á tóttunum þar, en líkur hafa
veriðleiddar að því að bæjarins
sé getið í Wilchinsináldaga frá
1397 og heiti þá Kirkjulækur. í
heimild frá 1575 (máldagabók
Gísla biskups Jónssonar) er
nafnið Kirkjuból orðið til, og
má þá geta sér þess að til að
bærinn hafi verið fluttur á 15.
öld.
Árið 1931 gróf Sveinn Ólafs-
son í Firði í tóttirnar að undir-
lagi þjóðminjavarðar og fann
merki um búsetu, þ. e. ösku og
viðarkol, hlóðir, bein, ryðmola,
boraðan stein o. fl. en ekkert
sem benti til að kirkja hefði ver-
ið á staðnum. Því miður er rann-
sóknarskýrsla Sveins ekki
tiltæk.
Eiríkur Sigurðsson frá Akur-
eyri teiknaði rústirnar á Ás-
mundarstöðum árið 1925(7).
Hann taldi sig finna bæjarstæði,
smiðju, hestarétt og heytóttir
m. m. auk túngarðsins, en
„kirkj utóttin" taldi hann að líkt-
ist mest rétt.
Tóttirnar á Ásmundarstöðum
voru mældar upp og teiknaðar
árið 1988 og gerðu það sömu
skrásetjarar og voru á ferð í
sumar. Útkoman varð nokkuð
önnur en hjá Eiríki Sigurðssyni
Starfsfólk söluskala Olís Neskaupstad óskar Norðfirð-
ingum gleðilegra jóla og farsæls komandi árs. Þökkum
ánægjuleg viðskipti á árinu sem er að líða.
Söluskáli Olís Neskaupstað
Smalakofi (?) fyrirofan Melhvamm á Tandrastöðum. Sér norðvest-
ur á Kallfell og Geysárdal og í efra gljúfur Fannardalsár.
A útgerðarstöðinni Brytaskála í Haganum fyrir utan Neskaupstað
eru a. m. k. tvœr verbúðartóttir. Lítið er vitað um aldur, en líkur
benda til að verstöðin hafi síðast verið notuð á fyrri hluta 19. aldar.
„Prestatótt“ eða „Mundlaugartótt“ í Skorrastaðarlandi sunnan
Norðfjarðarár. Þar varsauðahúsfrá Skorrastað og er núfallegrúst.
og má vera að hluti þeirra tótta
sem hann sá séu nú horfnar í
kjarrið. Að öllu samanlögðu
virðist iíklegt að þama sé bæjar-
stæði frá miðöldum og e. t. v.
fleira. Mætti skera úr um aldur
tóttanna með því að skoða ösku-
lög þau sem kynnu að finnast
ofan á þeim, og í veggjatorfi.
Urn verstöðina í Brytaskála
yst í Haga í Neskaupstaðarlandi
er lítið vitað. Bóndinn í Skugga-
hlíð á að hafa gert út þaðan á
fyrri hluta 19. aldar, en eftir það
eru engar sagnir um útgerð þar.
Tóttirnar eru þrjár og ein
greinilegust, þar sem grjót-
hleðslur standa enn vel. Torf-
hleðslur hafa hrunið sitt á hvað
og er því erfitt að átta sig á húsa-
skipan. Við fyrstu sýn virðist þó
vera nokkuð önnur húsagerð
þarna en á Búlandinu, þar sem
eru miklar útgerðarminjar frá
síðari tímum. Líklegast er að
aðstæður á Brytaskálum hafi
breyst til hins verra, lendingin
spillst og hrunið úr bökkunum,
og bændur hafi þá fundið sér
heppilegri útgerðarstað. Bryta-
skálar gætu verið mjög gömul
verstöð og mætti skera úr um
það með öskulagarannsókn.
Hér er þess ekki kostur að
fjalla öllu nánar um fornleifar
þær sem skráðar voru í
Norðfirði í sumar. Aðeins náð-
ist að skrá á 6 jörðum, og tekur
nokkur ár aó ljúka skráningu í
öllum hreppnum með sama
fyrirkomulagi. Enn er ekkert
heildaryfirlit fengið og heimildir
eru lítt kannaðar, sem gætu
varpað frekara ljósi á búsetu í
Norðfirði.
í Norðfirði hefur aðeins verið
gerð ein fornleifarannsókn. Það
var árið 1981, þegar starfsmaður
Þjóðminjasafnsins gerðu athug-
un á bæjarhól Bakka. Hann
komst að þeirri niðurstöðu að
þar hefði staðið bær samfellt frá
14. öld. Vegna þess hve hólnum
hafði verið mikið spillt með
seinni tíma byggingum og jarð-
raski var talið að lítið myndi
vera að græða á því að grafa upp
hólinn.
Merkilegar minjar hafa kom-
ið úr jörðu á Hofi, Skorrastað
og í Neðri-Miðbæ, þar sem
einnig fannst kuml, en var ekki
rannsakað.
Að síðustu eru heimilda-
mönnum og öðrum sem veittu
ómetanlega aðstoð hér færðar
þakkir. Um leiðóskaskrásetjar-
ar eftir áframhaldandi samvinnu
næsta sumar.
Safnastofnun Austurlands
óskar Norðfirðingum og Aust-
firðingum öllum gleðilegra jóla.