Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2003, Síða 130

128
Höskuldur Þráinsson
Af því að nafnliðir eru þrátt fyrir allt algengustu nöfnin mætti hugsa
sér að byrja skýringarleitina á því að skoða hvort þessi tæku nöfn
hefðu að öðru leyti svipaða dreifingu og nafnliðir. Það er ekki augljóst
mál. Að vísu geta nafnhættir með nafnháttarmerki haft svipað hlutverk
í setningu og nafnliðir, t.d. verið frumlag, andlag og staðið með for-
setningu, en þetta geta nafnhættir án nafnháttarmerkis yfirleitt ekki:8
(19) a. [Að synda reglulega] er mjög hollt./*[Synda reglulega] er mjög
hollt.
b. Hann reyndi [að syngja]/*Hann reyndi [syngja]
c. Hún talaði um [að koma í kvöld]/*Hún talaði um [koma í kvöld]
Af þessu mætti draga þá ályktun að nafnhættir með nafnháttarmerki
væru skyldari nafnliðum en nafnhættir án nafnháttarmerkis — og það
passar að sínu leyti við þá staðreynd að nafnhættir með nafnháttar-
merki ganga frekar sem heiti af ýmsu tagi en nafnhættir án slíks merk-
is (sjá (15)—(16)).
í öðru lagi má halda því fram að forsetningarliðir séu stundum
býsna „nafnliðarlegir“ í háttalagi sínu. Þannig geta ýmsar sagnir tekið
forsetningarliði sem rökliði líkt og aðrar sagnir taka andlög. Athugið
t.d. eftirfarandi pör:9
(20) a. snerta e-ð/koma við e-ð, ljúka e-u/ljúka við e-ð, teygja e-
ð/teygja á e-u
b. senda einhverjum eitthvað/senda eitthvað til einhvers
Það er ekki heldur alveg dæmalaust, þótt það sé reyndar mjög sjaldgæft,
að forsetningarliðir geti verið frumlag í setningu. Lítum á þetta dæmi:
8 Svokallaðar háttarsagnir (eins og flestar núþálegar sagnir til dæmis) taka að vísu
með sér nafnhátt án nafnháttarmerkis sem fyllilið (munlskallvill fara) en það er vafa-
samt að kalla þann lið andlag.
9 Þessi pör merkja ekki endilega það sama og í sumum tilvikum er forsetningar-
liðurinn býsna nátengdur sögninni (sbr. koma við e-ð þar sem okkur finnst væntanlega
að koma við sé önnur sögn en koma, eins og yfirlesari bendir á). Dæmin eiga aðeins
að sýna að forsetningarliðir geta oft gengt hlutverki rökliðar með sögn, líkt og fall-
setningar geta líka (sbr. Höskuld Þráinsson 1979). Að þessu leyti hafa þessar tegund-
ir setningarliða svipaða dreifingu og nafnliðir eða geta gegnt svipuðum hlutverkum
og þeir.