Tímarit Verkfræðingafélags Íslands - 01.12.1918, Qupperneq 12

54
T í M A R I T V. F. í. 19 1 8
svo vænt um, mætti kalla drúttir (hurðardróttir, glugga-
dróttir); drótt er til í aljiýðumáli í J)ýðingunni þvertré
eða sylla yfir dyrum, en er nú óðum að hverfa. Það
gæti líka heitið geirar (— þetla heiti hefur vakað ó-
ljóst fyrir alþýðu, er hún hefur nefnt »geriktin« geir-
ettur), eða þá /aldur. Sagnirnar að drótta, geira eða
/alda. Eg nefni allar þrjár tillögurnar til dæmis um,
að nóg er vanalega til af vel hæfum heitum, ef
menn nenna að leita. »Knegti« (ineð gluggum og
sperrutrjám) ætti að heita þrœlka; »accumulalor« (í
rall'ræðinni): hlóð (hvk.). »Uppfyllingin« bæjarstjórn-
ar Reykjavíkur hérna niðri við höfnina: hlað (hvk.)
eða öllu heldur lilaðir (kvk. llt.). »Mole« (hafnar-
virkisgarður): hlein (kvk.). »Karnap« á húsi: kvesla
(sbr. kvislur).
Þetta er hollasta og tíðfarnasta leiðin í tungumál-
unum og bregðst sjaldan.
2. Að gjöra týsingarorð að na/norðum. Það er mjótl
mundangshófið milli orðílokkanna, mörkin óglögg og
sífelt reik úr einum ílokki í annan, enda eru þeir
allir frá uppliati vega kvíslir úr sama tljótinu1. Einna
nánast er sambandið milli einkunna og nafna, eins
og skiljanlegt er eftir þvi, sem sagt er hér að framan
(bls. 53). Innan vébanda sögunnar eru búferlin milli
þeirra sveila afar-tíð, einkum frá einkunnanna hálfu;
þær streyma sí og æ inn í nafnaílokkinn, ýmist í karl-
kyni, kvennkyni eða livorugkyni, í sterkri eða veikri
mynd (karlk.: gramur, harmur, haugur, njótur, bjóður,
fölvi, sölvi, — skjóti; kvennk.: stör, svöl, vala, sbr. á-
valur; hvorugk.: góss, söl; allar fornu l-lausu mynd-
irnar eru undantekningarlaust orðnar að nafnorðum:
/ull, djúp, pjót, /öl). — IJað sem smiðirnir okkar kalla
»vatnsbretti« (á gluggum og dyrum) liggur beint við
að kalla þvöl — þvalir (sbr. svöl — svalirj.
Þetta úrræði er einatt einkar atl'arasælt.
3. Þriðju aðferðina má einnig nefna, þó að íhalds-
samir málfræðingar fallist ef til vill ekki á hana.
Reyndar er ekki svo mjög hætt við því, að hún særi
margar sálir, því að höfuðkostur hennar er sá, að
hún lætur i lé stutl orð, frændmörg i málinu og fögur
áferðar, ef vel er valið, svo að þeim má læða svo að
lítið beri á. Pessa leið ættu málfróðir og orðhagir
menn lielst að kjósa, ef Jæir á annað borð verða að
gripa til þess neyðarúrræðis að smíða nýgjörving.
Hún er sú að mynda orð í likingu (analogi) við rót-
orð og stofnorð, fylla út í einhverjar gloppurnar á
hljóðbrigðaröðunum. Þær stafa margar hverjar af til-
viljun eða orsökum, sem nú eru flestar dottnar úr
sögunni; orðin hefðu getað verið til og hafa mörg að
öllum likindum verið til á fornum öldum, enda finst
fjöldi þeirra í frændmálunum. Þannig gæti t. d. verið
til no. binda alveg eins og vinda; sólga alveg eins og
ólga og bólga; lúð og hlúð eins og flúð; sveip, sveið,
1) Sbr. M. Bréal: Essai de sémantique, I’aris 1911,
bls. 332 afr.
hneit (hneiti, hneitill) eins og beit; hös og /nös ( nas-
vængur, flt. /nasir: »honum titruðu fnasir« — liann
var reiður) eins og nös; gnö/, hnö/, drö/, hö/, knö/,
löf, sö/, snöf, tröf, vöf, gnöp, kröpp, hnögg, glöð (sbr.
sólarglaðan; orðið mætti nota í flt. glaðir um það
sem kallað hefur verið »slippur« í Reykjavík), svöð,
hlöð, rölck, föl, döll, spöl, eins og gröf — grafir, löf —
tafir o. s. frv. Einkunnirnar sœtnr (af sitjaj, skœ/ur,
hrœfiir, trœður, teigur, stegpur, sverfur, hneilur, hneig-
ur, eins og œtur o. s. frv. Eg vel þessi dæmi af
handahófi í svip til að sýna, um liversu auðugan
garð hér er að gresja; fegri og þarllegri má íinna,
þegar nauður rekur til. »Utilitas expressit nomina
rerum.«
ú. Að smíða nggjör/ing. Mér er nauðailla við lireina
og beina nýgjöríinga, af þeirri ástæðu að málið er
meira en nægilega auðugt að orðum, ef þeim væri
að eins jafnað betur til, svið af sviði. En reki endi-
lega að þvi, að þörf sé á spánnýju orði, þá er að
taka þeim neyðarkosti. En þess vildi ég þá mega
biðja menn fremstra orða, að velja heldur afieiðslu
en samsetningu, nema þess sé brýn þörf að heitið
greini hæði flokk og tegund, heild og hluta Eg gel
varla liugsað mér óviturlegri misbeiling á málinú en
að vera að gera heil nafnorð unnvörpum að hreinum
og beinum afleiðsluendingum og forskeytum. Nú verða
öll gjörandaheiti, er tákna menn. endilega að enda á
-maður, öll verkfæraheiti á -vél, öll sálarfræðileg lieiti
byrja á hug- o. s. frv. Að merkja þannig hvert orð
ílokksmarki sínu er auðvitað blessunarlega rökrétt, en
það gefur málinu eintrjáningslegan og óskáldlegan
kindarsvip, og gjörir það of þungt í vöfunum.
5. Að taka upp erlend orð. Það er að vísu æski-
legast, að almenningur hafi megna óbeit á erlendum
orðum, mun æskilegra en hitt, að það þyki fínast,
sem fengið er að. Ella mundi mönnum hætta of
mjög til að gleypa við allskonar erlendum orðavarn-
ingi af hégómaskap og hugsunarleysi. Okkur má
ekki fara eins og litlu stúlkunni í Simplicissimus,
sem segir við móður sína: »Mama, Geheimrals sind
doch viel feiner als wir; die essen nicht Abendbrot,
die soupieren!« En svo einstrengingslega megum við
þó ekki líta á það mál, að við dæmum öll erlend
orð óalandi og óferjandi eingöngu af þeirri áslæðu,
að þau eru erlend. Við verðum að gæta að því, að
eðlislög og þjóðerni málsins er fólgið í málfræðis-
kerfi þess og hljómeðli, en ekki í efniviði orða-
forðans. Getum við ekki smíðað íslensk hagvirki úr
erlendum efniviði eins á því sviði sem öðrum? Ekki
her því að neila; það liefur reynslan sýnt. Einmitt
af því að ég ann íslenskunni umfram alt, vil ég
ekki láta loka Jieirri leið með Jiverbanni. Hagsýnis
og fegurðar-valið verður að liafa frjálsar hendur;
það mun reynast hollast þegar öllu er á botninn
hvolft. Ef tungumál er algjörlega einangrað og á að