Ljósmæðrablaðið - 15.12.1998, Page 10

sem valdatengslum og af glápinu
sem valdatæki og hann fjallar ítar-
lega í mörgum skrifum sínuin um
líkamann sem eins konar „við-
tæki“ einhvers valds sem er mis-
jafnlega (ó)persónulegt en of langt
mál er að rekja það í þessari stuttu
ritgerð. Foucault hefur sætt nokk-
urri gagnrýni fyrir sýn sína á lík-
amann, þ.e. að líkaminn sé að
mestu viljalaus hlutur sem taki
möglunarlaust á sig allt sitt ok og
sé að mestu ófær um að hafa
skapandi áhrif á örlög sín (sjá
m.a. Turner 1994:27-46; Shilling
1996:75-81). En ég hef samt sem
áður kosið að nota þessa hugmynd
Foucaults um valdið og glápið
sem nokkurs konar rauðan þráð í
gegnum viðfangsefni þessarar rit-
gerðar.
Megin heimild mín er samt
bókin Safer Childbirth?, A critical
history of maternity care (1990)
eftir Marjorie Tew en í þeirri bók
fjallar hún um ofannefnda valda-
töku læknanna á þessari grund-
vallar athöfn móður og barns,
fæðingunni. Auk þess mun ég til
samanburðar vísa í etnógrafískt
dæmi um fæðinguna í ekki-vest-
rænu samfélagi ásamt því að
drepa niður í nokkrar greinar.
Valclið - baráttan
Það þekkja allir hið (að því er
virðist) saklausa orðatiltæki:
„gerðu bara eins og læknirinn seg-
ir“ eða „doctors order!“. Ég segi
„að því er virðist“ því á bak við
þetta orðalag er falin hin
„foucaultíska“ saga valds og
þekkingar sem flestir hafa til
skamms tíma tekið sem sjálfsögð-
um hlut. Læknastéttin er ein fárra
stétta sem að vissu leyti má kalla
valdastéttir samfélagsins, stéttir
sem lengst af hafa ekki verið
„dregnar í efa“ ef svo má að orði
komast. Má ásamt læknunum
nefna lögfræðinga og presta en
sem stéttir eru þær staddar í
nokkrum trúverðugleikavanda
þessa dagana. Og það er eins og
hinn hvíti sloppur læknanna sé að
verða ögn götóttur og fólk sé í
auknum mæli farið að setja spurn-
ingarmerki við óbrigðulleika
þeirra og þar með við það vald
sem þeim hefur hingað til verið
falið. Við það má bæta að þekking
fólks almennt hefur aukist og það
er orðið meðvitaðra um rétt sinn á
þessu sviði sem öðrum.
Það má einnig túlka þessa bar-
áttu lækna og fæðandi kvenna (og
þar með ljósmæðra) sem togstreitu
þeirra tveggja andstæðna sem marg-
rædd hefur verið í mannfræðinni
um töluvert skeið, þ.e. milli nátt-
úru og samfélags. Það má segja að
læknastéttin með öllum sínum tól-
um og tækjum sé fulltrúi menn-
ingar/samfélags og hin fæðandi
kona tákn náttúrunnar og þeirra
óbeisluðu krafta sem í henni búa
en sem hin karllæga menning er
alltaf að reyna að beygja undir
vilja sinn. Með hinu foucaultíska
glápi hafa sérfræðingarnir greint
eðlilegasta ferli lífsins, fæðinguna,
sem sjúkdóm og reynt að gera
hana svo tæknivædda (og háða
þekkingu þeirra) að vesalings kon-
an er orðin algerlega ófær um að
gera það sem konum annars er
eðlilegast, þ.e. að fæða börn. Eða
eins og Elínborg Jónsdóttir ljós-
móðir spyr: „Ottumst við þann
óbeislaða lífskraft sem er tilbúinn
til þess að brjótast fram og stýra
ferðinni í fæðingunni..verða þær
konur sem kynnast þessum óbeisl-
aða lífskrafti sem býr innra með
þeim of hættulegar á eftir? Því
hefur verið haldið fram að þær
verði aldrei samar á ný, þær verði
sterkari og ekki verður aftur af
þeim haldið“ (Morgunblaðið
lO.apríl 1992:12-13). í framhaldi
af þessu má einnig spyrja: Er
(karl)maðurinn sífellt að reyna að
beisla náttúruna sökum hræðslu
sinnar og vanmáttar gagnvart henni?
í laganna nafnil
í þeirri baráttu slógust læknarnir í
lið með „bræðrastétt“ sinni, lög-
fræðingunum. Ef svo vildi til að
leita þyrfti á náðir dómsvaldsins í
bamsburðarmáli lá að sjálfsögðu
beinast við að leita álits viðkom-
andi sérfræðinga, þ.e. fæðingar-
læknanna - dómarar hafa jú ekkert
vit á slíkum málum! Það voru
meira að segja uppi raddir meðal
samtaka fæðingarlækna, m.a. á
Bretlandi og í Ástralíu, að gera
barnshafandi konum skylt sam-
kvæmt lögum að fæða á spítala
undir „umsjá“ fæðingarlækna en
mörgum þótti það brjóta í bága
við almenn mannréttindi 20. aldar
(Tew 1990:24).
Eins og aðrir fagmenn vildu
fæðingarlæknar fá að praktísera
„the perfect cut“ sem er að sjálf-
sögðu keisaraskurðurinn. Keisara-
skurðurinn er hið fullkomna inn-
grip (að sjálfsögðu er þessi aðgerð
nauðsynleg í einstaka tilfellum),
hin fullkomna stjórnun á fæðing-
arferlinu og er auk þess tiltölulega
laus við ófyrirsjáanlegar flækjur
og áhættu um að „aðgerðin“ mis-
takist - enda yrðu lögfræðingamir
vafalaust ekki seinir á sér að not-
færa sér slíkt - að sjálfsögðu með
„sjúklinginn“ sem skjólstæðing.
Þetta hljómar sem samsæriskenn-
ing manneskju haldna ofsóknar-
æði en fyrir þessu eru heimildir
sem M. Tew rekur í bók sinni
(ibid: kafli 5, einkum bls.172-
173).
Leggslu niðurl
Annað sem varðar umrædda
valdatöku læknastéttarinnar á
fæðingunni er ein táknræn mynd
sem skýtur upp í huganum öðrum
fremur en það er fæðandi kona
liggjandi á bakinu umkringd hvít-
um sloppum, skærum ljósum og
flóknum tækjabúnaði. Það vita
ekki allir en þessi stelling er í
raun fremur nýkomin til sögunnar.
10
LJÓSMÆPRABLAÐIP