Freyr - 01.06.2004, Síða 10

1. Jarövegur -
2. Jarövegur -
3. Jarövegur ■
4. Jarðvegur ■
5. Jarövegur ■
lifverur jarðvegs, plöntur-
yfirborösvatn, sigvatn —
-dýr
maöur
andrúmsloft
dýr og menn
jarðvegur
grunnvatn—►drykkjarvatn
plöntur, dýr og menn
vatn, plöntur dýr og menn
Leiöir skaölegra efna frá jarðvegi aö plöntum, dýrum og mannfólki eru margar:
• Skaðleg efni hafa áhrif á jarðvegslif, plöntur taka þau upp og þau berast
með uppskeru i dýr og með fæðu í menn.
• Skaöleg efni jarðvegs geta bæði skolast í gegn og i grunnvatn eða borist
með yfirborösvatni í drykkjarvatn.
• Sum efni geta gufað upp eða borist með ryki i lifrikið.
• Nokkuð af jarðvegi berst meö óhreinindum í fóður en getur einnig borist
beint i mannfólkiö.
• Þar sem mengaður jarðvegur er færður til mengar hann nýtt svæði.
2. mynd. Leið skaðlegra efna úr jarðvegi í plöntur, dýr og menn (6).
kadmíum í blöðum en í stönglum,
ávöxtum og komi. Það er einnig
að jafnaði lítið kadmíum í káli og
kartöflum en meira t.d. í selleríi
og salati og meira í hveitikomi en
í byggi (6).
Skaðleg efni geta skolast í
gegnum jarðveginn og borist í
gmnnvatn og síðan í drykkjar-
vatn. Það á sérstaklega við um
mjög auðleyst efni eins og nítrat.
Stór hluti hinna skaðlegu efna
binst hins vegar fast í jarðvegi og
þá gjaman við yfirborð. Þá er
meiri hætta á að þau berist með
gmggugu yfirborðsvatni í skurði
eða læki og síðan í ár og vötn.
Rokgjöm lífræn efni, eins og
bensín, olíur og ýmis hreinsiefni,
gufa upp en torleyst efni geta
einnig borist í andrúmsloftið í ryki
og með því í öndunarfæri og í
næringarkeðjur.
Skaðleg efni geta borist beint
með jarðvegi í menn og skepnur. I
fóður, sérstaklega í hey, berst eilít-
ið af jarðvegi og það síðan í
skepnumar. Ef skaðlegt efni hefur
safnast fyrir á eða við yfírborð
getur þetta skipt vemlegu máli. Á
leikvöllum berst jarðvegur beint í
böm sem þar era að leik, heilbrigð
böm láta jarðveg og sand upp í
sig, og því þurfa mjög strangar
reglur að gilda um leikvelli og
íþróttasvæði bama og unglinga.
Mengaður jarðvegur, sem færð-
ur er til, mengar með því nýtt
landsvæði og því ber er að jafnaði
að forðast slíkt.
Forvarnir
Þar sem erfitt er að eiga við
mengaðan jarðveg og mengunin
getur takmarkað nýtingu til mjög
langs tima er afar mikilvægt að
forðast hana, einkum mengun af
þungum málmum og þrávirkum
líífænum efnum. Þungir málmar
eru livarvetna til í umhverfmu.
Áhrif á vistkerfí og hvernig
málmar berast í fæðukeðjur eru
margbreytileg og það er ekki auð-
velt að setja ákveðin mörk til við-
miðunar. Það hefur þó verð gert í
mörgum löndum og lög og reglu-
gerðir settar til að fylgja þeim eft-
ir.
Oft eru tvö eða þrjú mörk sett.
Lægstu mörkin era svokölluð for-
vamargildi sem stefnt er að að
ekki sé farið yfir. Síðan koma að-
gerðagildi en fari magn í jarðvegi
yfir þau er sérstakra aðgerða kraf-
ist. Hér verða forvarnargildi
þýsku jarðvegsvemdarlaganna
notuð, en svipaðar nálganir era
einnig í gildi t.d. í Hollandi og
Sviss. Umræða um aðgerðagildi
og aðgerðir bíða betri tíma.
Þungir málmar
Þungir málmar era alls staðar til
í náttúrunni í litlu magni. Við sér-
stakar jarðmyndanir geta þeir
safnast upp og myndað námur
sem hægt er að vinna þá úr. Yms-
ir þungir málmar hafa verið not-
aðir í aldaraðir og mengun og
sjúkdómar af þeirra völdum, t.d.
af blýi, er ekki nýtt fyrirbæri.
Mengun er mest í kringum námu-
svæði og iðnaðarsvæði en jafn-
framt víða þar sem úrgangi hefur
verið dreift. Á landbúnaðarland
berast þungir málmar eftir ýmsum
leiðum. Sem aukaefni, eins og
kadmíum í fosfóráburði, vegna
sérstakra nota eins og blý í raf-
geymum eða í skotum, þeim er
bætt í fóður, eins og kopar í svína-
fóður, og erlendis hafa sambönd
með þungum málmum (kopar)
verið notuð sem plöntulyf og kop-
arinn safnast upp í jarðvegi.
Blý (Pb)
Meðalmagn blýs í baslalti er
gefið upp sem 4 mg/kg (6) eða
innan við 5 mg/kg á Islandi (5).
Þetta er lágt miðað við meðaltal í
jarðskorpunni sem er I5 mg/kg og
margar bergtegundir era með 20 -
30 mg Pb/kg.
Blýmagn í íslenskum jarðvegi
er lítið þekkt en virðist vera held-
ur hærri en í berginu (3. tafla og
heimild 4). Þetta er eðlilegt þar
sem blý binst mjög fast í jarðvegi
og því getur hlutfallsleg aukning
orðið við það að önnur efni skolist
í burtu.
Forvamargildin era mun hærri
en magn í íslenskum jarðvegi og
110 - Freyr 5/2004