Freyr - 01.06.2004, Qupperneq 31

saman um 2,6% á ári, og var þá
heildartúnstærð landsins við alda-
mótum 100.000 hektarar. Upplýs-
ingar um kalskemmdir eru úr
ýmsum rituðum heimildum (sjá
heimildaskrá), og er kalárunum
skipt í mikil og lítil kalár, aðallega
í samræmi við eldri aðferðir (1).
Ekki er gerður greinarmunur á því
hvar á landinu hefur kalið, en það
er auðvitað breytilegt á milli ára.
Viðbúið er að kerfísbundnar
skekkjur séu enn í þessum gögn-
um
Vetrarhitinn er afgerandi
Ymsir ytri þættir, aðrir en kal-
skemmdir, hafa áhrif á uppsker-
una á síðustu öld, þættir sem
valda því að erfítt er að bera sam-
an áhrif kalskemmda á heyfeng í
upphafi og við lok aldarinnar. Til
dæmis hefur áburðargjöf aukist og
breyst verulega. Einnig hefur
sumarveðráttan mikil áhrif á
sprettu og uppskeru. I fyrri rann-
sókn var reynt að leiðrétta fyrir
þessa tvo þætti til að fá saman-
burð á beinni uppskerurýrnun
vegna kalskemmda fram undir
1970. Kom þá í ljós að heyfengur
hafði á landsvísu rýmað um 20-
30% af völdum kalskemmda á ár-
unum 1918 og 1968-1970 (1).
Þetta þýðir að uppskeran þessi ár
var einungis 70-80% af meðal-
uppskeru. Vegna óöryggis við
leiðréttingu fyrir áburð og sumar-
hita verða þessir tveir þættir hins
vegar ekki teknir með í útreikn-
ingana nú, en gerð er athugun á
því hvort óleiðréttur heyfengur
tengist árshitanum (nóvember-
október), vetrarhitanum (nóvem-
ber-apríl) eða sumarhitanum
(maí-október). Reyndin var sú að
samband heyfengs við árshita var
0,42**, vetrarhita 0,52*** en
sumarhita einungis 0,25*. Með
öðmm orðum sýna þessi ófull-
komnu gögn að vetrarhitinn hefúr
mest áhrif á heyfenginn svo sem
áður hefiir verið sýnt (10,12). Á
mynd 1 er sýnd heyuppskeran
ásamt vetrarhitanum, þeim veður-
farsþætti sem mestu virðist ráða
um sprettuna og þar af leiðandi
heyfenginn. Má í fyrsta lagi sjá
að meðalhitinn er hár á ámnum
1920-1960, en einnig kemur
greinilega fram að oft þegar vetr-
arhitinn lækkar dregur úr heyfeng.
Mest var rýmunin árið 1918, upp-
skeran það ár var einungis 57% af
meðaluppskem og árið 1970 var
hún 66% af meðaluppskem aldar-
innar. Á myndinni sést að sum
kalár eru yfír meðallagi, sem
bendir til þess að mikil spretta geti
bætt upp uppskerubrest vegna
staðbundinna kalskemmda.
Sýnt hefúr verið fram á það að
sveiflan er meiri í heyfeng ein-
stakra hreppa en á landsvísu, en á
minni svæðum verða einnig áhrif
skekkju í túnstærð og heyforða
meira áberandi (1). Mest hefur
uppskemfallið orðið á kalárunum
kringum 1970 og einnig 1918.
Þannig var reiknað út að heyfeng-
ur í Svalbarðshreppi í Norður-
Þingeyjarsýslu hefði einungis ver-
ið 38% af meðallagi árið 1970 og
í Kaldrananeshreppi á Ströndum
40% (1) . Það vakti þó athygli að
oft er uppskeran ótrúlega mikil
starx árið eftir mikið kalár.
Varnaraðgerðir
Á uppgangstímum landbúnaðar-
ins á síðustu öld vom menn afar
illa settir þegar kalskemmdir
leiddu til grasleysis. Túnstærðin
var takmarkandi og bændur þurftu
þá í kalárum að framfleyta búpen-
ingi meira á kjamfóðri eða leita
viðbótamppskem í úthaga. Nú á
seinni ámm, þegar samdráttur hef-
ur orðið í búskap, em bjargráðin
miklu einfaldari. Menn geta leitað
til annarra bænda vegna þess að
nóg framboð er á heyi eða menn
nýta aflögð tún eyðibýla sem em
dreifð víðsvegar um landið.
Til að verjast kalskemmdum í
túnum kunna að vera ýmsar fyrir-
byggjandi leiðir. Má þar nefna að-
gerðir til að draga úr álagi á grös-
in með því að hafa góðan vatns-
halla á túnunum, þannig að ekki
myndist svell. Þá skiptir máli að
rækta heilbrigðar jurtir, bjóða
þeim eðlileg vaxtarskilyrði hvað
varðar jarðveg og áburð og of-
bjóða þeim ekki í slætti og beit.
Við nýræktun ber að sá svellþoln-
ustu tegundum og stofnum, sem
em á markaðnum, enda þótt ekki
sé þar um margt að velja. Þegar
tún hefur hins vegar kalið standa
menn frammi íyrir því að vinna
túnið upp og sá grasi í það aftur,
en meðal annars vegna þess að
sáðgresi hefur lifað illa, hafa
margir bændur gefíst upp á endur-
ræktun. Reynt hefur verið að sá
grasffæi beint í óunninn svörð, en
það hefur einungis tekist vel á ný-
ræktum, 1-3 ára (5).
Ofangreindar ábendingar geta
allar skilað okkur einhver fet
áleiðis að því marki að eyða kal-
skemmdum, en engin þeirra hefur
þó skipt sköpum. Líklega verðum
við sem búum hér á norðurmörk-
um ræktunarsvæðis vallarfox-
grassins að búa áfram við hættuna
á að kalskemmdir geri usla í gras-
rækt, miðað við óbreyttar aðstæð-
ur. Hér verða þó nefndir þrír þætt-
ir sem hugsanlega gætu komið til
hjálpar í framtíðinni (6).
í fyrsta lagi þarf að stórauka
jarðvegsrannsóknir hér á landi.
Það er ótrúlegt hve lítið við vitum
um áhrif íslensks jarðvegs á plönt-
ur. Það er alls ekki útilokað að
einhverjir þættir í nýtingu okkar á
þessum sérstæða lífræna eldfjalla-
jarðvegi valdi því að grasplöntur
standist vetrarálagið óvenju illa.
Þetta gæti líka tengst vandamálum
við endurræktun og ísáningu sem
hér hafa verið nefnd (3, 5). í öðru
lagi er hugsanlegt að hægt verði
að auka svellþol grasa með nýjum
Freyr 5/2004 - 31 |