Freyr - 01.07.2002, Page 31

Bðseta og ásýnd lands
Búseta á íslandi á sér aðeins
liðlega ellefu alda sögu. Á
þessum stutta tíma hafa umsvif
mannsins engu síður leitt af sér
róttækari umbyltingu á landi
en víðast hvar annars staðar
því að stór hluti landsins hefur
tapað gróðurþekju sinni og
breyst í líflitla eyðimörk. Mikið
hefur verið rætt, ritað og deilt
um jarðvegseyðinguna en hún
verður ekki meginviðfangsefni
þessarar greinar. Það má hins
vegar vera að sú umræða hafi
valdið því að menn hafi minna
íhugað önnur áhrif búsetu á líf-
ríki og landslag.
I þessari grein mun ég velta því
fyrir mér hvemig búsetan hefúr
mótað ásýnd íslenskra sveita, og
hvaða tímabil eða athafhir þar
mestu skipt. Ákaflega lítið hefúr
verið fjallað um íslenskt búsetu-
landslag og nær ekkert hugað að
því hvort í því kunni að felast
menningarleg, söguleg eða líf-
fræðileg verðmæti sem gætu glat-
ast. Þá ætla ég að reifa stuttlega
hvað kunni að hafa áhrif á fegurð-
armat á íslenskum sveitum. Að
lokum ætla ég að velta því fyrir
mér hvaða breytingar kunni að
verða á ásýnd landsins á þeirri öld
sem nú er rétt að hefjast. Efnið
nálgast ég einkum af mínum
heimavelli út ffá gróðurfari, en
kem þó inn á svið þar sem ýmsir
aðrir em betur að sér en ég. Þar
ættu menn að hafa í huga markmið
greinarinnar sem er fýrst og ffemst
að kveikja umræðu um mál sem
lítið hefúr borið á góma en ástæða
kann að vera til að taka upp.
Fyrsta umbylting: landið
VERÐUR SKÓGLAUST OG
UPPBLÁSTUR FYLGIR Á EFTIR
Fijókomagreining sýnir að lág-
lendi var að miklu leyti kjarri eða
skógi vaxið við landnám, þótt þá
þegar hafí nokkuð hallað undan
fæti frá því fýrr á nútíma, og
heiðar og mýrar breiðst út (Mar-
grét Hallsdóttir 1987, 1992).
Þessi niðurstaða er studd sögu-
legum heimildum og ömefnum
og að auki óyggjandi vísbending-
um frá dreifðum skógarleifúm
sem hjarað hafa á stöðum sem
búpeningur kemst ekki að (Þóra
Ellen Þórhallsdóttir 1997). Því
miður vitum við lítið um skógar-
mörk inn til landsins og enn
minna um gróður á miðhálendinu
við landnám. Vísbendingar em
þó um að a.m.k. hluti af auðnum
hálendissléttunnar hafí þá borið
samfelldan gróður (Steindór
Steindórsson 1994, Ólafur Am-
alds 1992, Sigurður Þórarinsson
1961).
Enginn vafí er á að við land-
Þóru Ellen Þórhallsdóttur,
Líffræði-
stofnun
Háskólans
nám urðu hér snögg umskipti á
landi (Þóra Ellen Þórhallsdóttir
1997, Þorleifur Einarsson 1962,
Sigurður Þórarinsson 1974, 1961)
og marka þau hina fýrstu um-
byltingu á ásýnd Islands. Víða
virðist skógur eða kjarr ekki hafa
komið upp að ráði aftur eftir að
trjágróðri hafði verið eytt í fýrsta
sinn (Margrét Hallsdóttir 1987).
Skógur og kjarr var mtt eða
brennt til að fá betra beitiland og
graslendi til heyja. Kolagerð var
stunduð og eldiviði safnað. Bú-
peningi var beitt að vetmm eins
og hægt var. Vaðmál var aðalút-
Framræsla mýra hófst seint á íslandi miðað við nálæg Evrópulönd en á
aðeins ríflega 30 árum á síðari hluta 20. aldar var þorri votlendis á láglendi
ræstur fram. (Ljósm. ÞEÞ).
Freyr 6/2002 - 31