Freyr - 01.07.2002, Page 32

(Haukadalur í Dýrafirði 1858: Byggingar úr torfi og grjóti sem líta út eins og
hólaþyrping og verða úr fjarlaegð vart greindar frá landinu í kring. (Houzé
de' Aulnoit. Þjóðminjasafn Islands).
flutningsvara íslendinga á fyrstu
3-4 öldum Islandsbyggðar og
sauðfé lilýtur að hafa verið
margt. Þá er einnig talið að naut-
gripir hafí verið mun fleiri en
síðar varð (sjá t.d. Gunnar Karls-
son 1975, Jón Jóhannesson
1956). Tilraunir með friðun lands
á síðustu áratugum sýna, svo ekki
verður um villst, hversu mikil
áhrif beit liefur á tijágróður og
ásýnd lands. Má m.a. nefna beit-
artilraunir Rannsóknastofnunar
landbúnaðarins á Auðkúluheiði
og gróðurbreytingar sem orðið
hafa með friðun lands í þjóðgörð-
unum í Jökulsárgljúfrum og
Skaftafelli.
Við fyrstu sýn kann mönnum
að þykja skorta augljóst orsaka-
samhengi milli eyðingar skóga
annars vegar og uppblásturs og
jarðvegseyðingar hins vegar.
Bent hefur verið á að Island er
eitt vindasamasta byggt ból á
jarðríki, hinn íslenski eldfjalla-
jarðvegur er sérlega auðrofínn og
hefur lítið mótstöðuafl gegn vindi
og vatni þegar hann er óvarinn af
gróðri (Ólafur Arnalds 1989).
Um upphaf uppblástursins tel ég
að hafí skipt sköpum að gjósku-
fall hefur allt aðrar og miklu af-
drifaríkari afleiðingar fyrir skóg-
laust en kjarri eða skógi vaxið
land. Það graslendi eða mólendi,
sem víðast hvar kom í stað skóg-
lendis, er myndað af plöntum
sem hafa vaxtarbrodda neðan-
jarðar eða i jarðvegsyfírborði
(grös og tvíkímblaða jurtir) eða
skammt ofan yfírborðs (smárunn-
ar s.s. bláberjalyng og kræki-
lyng). Tíu eða tuttugu sentimetra
gjóskufall getur kæft gróður á
graslendi og þar sem beit eða
sláttur hefur tekið ofan af plönt-
um, náð að drepa allar plöntur,
sem hafa sína vaxtarbrodda neð-
anjarðar, í sverði eða rétt ofan við
yfirborð. Þá hindrar ekkert frek-
ara fok á gjóskunni og að auki er
allur upphaflegi jarðvegurinn nú
óvarinn og keðjuverkandi upp-
blástur getur hafíst. Jafnþykkt
gjóskulag kann að hafa lítil áhrif
þar sem tré og runnar standa upp
úr. Botngróður deyr en hávaxnari
gróður lifir, kemur í veg fyrir að
gjóskan fjúki, og getur skapað
skilyrði fyrir uppvöxt botngróð-
urs á nýjan leik.
Fram eftir öldum lagðist allt á
eitt: stórskaðleg áhrif gjóskufalls
á skóglausu landi, viðkvæmari og
auðrofnari jarðvegur, kólnandi
loftslag og lakari vaxtarskilyrði
gróðurs sem jafnframt var lengur
að ná sér eftir áföll, stækkandi
skriðjöklar og vatnsmeiri jökulár
með meiri rofmætti og auknum
framburði. Eyðingin hefur þó
ekki þokast jafnt og þétt, afkasta-
mestar voru svæðisbundnar upp-
blásturshrinur, sem gátu staðið
stutt, en fylgdu oft í kjölfar eld-
gosa (Hannes Finnsson 1796).
Verstu uppblástursskeiðin voru
ekkert annað en náttúruhamfarir,
t.d. það sem reið yfír Landsveit í
lok 19. og á fyrstu áratugum 20.
aldar (Amór Sigurjónsson 1958).
Hin gagngeru líffræðilegu um-
skipti, sem verða þegar grónu
landi með jarðvegi sem þróast
hefur um þúsundir ára er, breytt í
líflitla eyðimörk með hverfandi
frumframleiðni, verða seint of-
metin. Búsetunni fylgdu hins veg-
ar ýmsar fleiri breytingar á gróðri
(Þóra Ellen Þórhallsdóttir 1997).
Tún, valllendi og mólendi eru
manngerð vistkerfi orðin til á áð-
ur skógi eða kjarri vöxnu landi.
Skógaeyðing og búfjárbeit höfðu
áhrif á útbreiðslu margra teg-
unda lífvera. Sumum plöntuteg-
undum fjölgaði, einkum þeim
sem einkenna berangur eða þola
vel beit, en þeim fækkaði sem
treystu á skóginn eða voru sérlega
lostætar beitaijurtir (Þóra Ellen
Þórhallsdóttir 1997). Ekki er þó
vitað til þess að plöntutegundir
hafí dáið hér út eftir landnám.
Að gróðureyðingunni undan-
skilinni, hefur búfjárbeit haft
mest áhrif á lífríki. Landið er nær
j 32 - Freyr 6/2002