Nýi tíminn - 24.09.1959, Page 7

—- i'immtudagur 24 september 1959 — Nal TÍMINN
5 t seinni tíð höfum við séð margar útlitsteikningar af tunglinu, en einhvernveginn
■ pannig mun umhorfs par efra. Nóttin, sem varir í 14 daga, er á förum, og áhorfand-
1 inn snýr baki að hcekkandi sól. Allt er baðað bláleitri skímu, sem kemur frá yfir-
borði jarðar. Hún lýsir 60 sinnum betur en tunglið lýsir okkur.
Eins og reykský í túni
Ef deilt er í stærð vetrar-
brautarinnar með sömu tölu,
mundi hún að vísu smækka
_£ NS
KaOP
stödd á er geysigott útsýni til
annarra vetrarbrauta, svo af
þeim sést mikil mergð í
hverja átt sem horft er, þær
skipta milljörðum. Ein af hin-
um nálægustu kallast And-
rómeduþoka, og væri hún í 15
km fjarlægð frá reyknum.
Hún er á stærð við vetrar-
braut okkar, eða stærri.
neptun
mturn
PLUTO
eikistjarnanna í samanburði
nema lítið brot af henni á
iinni.
að sama skapi, en þó ekki
meira en svo, að taka mundi
margfalt út fyrir braut tungls-
ins. Til þess að fá greinilegt
yfirlit um stærð hennar, yrði
því að deila með trilljón. Við
það mundi sólkerfið verða
fertugasti partur úr millí-
metra, en vetrarbrautin ekki
stærri en svo að unnt, væri
að átta sig á stærð hennar.
Hugsum okkur reykský í
túni, einn km að lengd og
150 m á breidd. Hvert agnar-
lítið korn af sóti í reyknum
ætti að svara til stjörnu á
stærð við okkar sól, en revk-
urinn allur til vetrarbrautar-
innar. í reyknum ætti að vera
tvö hundruð milljarða af sót-
ögnum svo smáum að þær
yrðu’ með engu móti greind-
ar í venjulegri smásjá, held-
ur væru þær á stærð við veir-
ur, og nokkurn veginn jafnt
skipað í reyknum, en þó þétt-
astar um miðbikið. En þrátt
fyrir smæðina mundu þær
skína svo að hinar næstu yrðu
sýnilegar, og það vegna hins
ofboðálega hita á yfirborðinu
(mörg þúsund gráður). Jörð'.
in okkar mundi inni í þessum
reyk, ekki langt frá jaðrin-
um, á einum sveipnum í gorm-
inum, en sólin vera ein af
hinum daufari ögnum. Sumar
mundu .vera allt að því hundr-
að þúsund sinnum bjartari.
Frá þeim stað sem jörðin er
Punktur í 1000 blaðsíðna bók
Allt er þetta á sífelldri
hreyfingu þó það sýnist
standa kyrrt. Því valda fjar-
lægðirnar, en þó mundum við
sjá mun ef okkur yrði nógu
langrar ævi auðið. Bergsöe
tekur dæmi af því sem kalla
mætti stjörnufræðilegan tíma
og gerir samanburð á honum
og mannsævinni.
Hann hugsar sér bók sem
sé 1000 blaðsíður, þéttprent-
uð og í allstóru broti. í bók
þessari er frásaga um jörðina
frá upphafi, og nær yfir 3-4
milljarða ára, og frásögunni
nákvæmlega jafnt skipt á ald-
irnar. Á 800. bls. er þá fyrst
sagt frá hinum elztu stein-
gervingum. Enginn veit hve-
nær líf kviknaði á þessum
hnetti, en elztu menjar þess
eru 700 milljón ára gamlar.
Á bls. 875 væri fvrst farið
að segja frá hinum ýmsu jarð-
öldum, kambríum-, kola- krít-
ar- og tertíeröldunum, og
fleiri sem of langt yrði að
telja.
Hvað yrði þá úr þeim tím-
um sem nú standa yfir ? Það
fer eftir því hvað við er mið-
að. Ekki dygði að leita sér
fræðs^u um þessa öld, sem nú
er að líða. I bók þessari fær
80 000 ára tímabil ekki nema
eina línu, 5000 ár fá eitt orð
og 1000 ár einn staf. Öll saga
mannkynsins mundi verða að
komast fyrir í 10 línum, en
tímabilið frá því er ísöld slot-
ar og steinöld hefst í fjórum
orðum, og tímabilið frá því að
sögur hófust í einu orði, hinu
síðasta í bókinni. Tímabilið-
frá upphafi Islandsbyggðar
yrði að láta sér nægja einn
staf, en nútíminn svo sem eins
og hálfan endapunktinn.
Svona er háttað tímatali jarð-
arinnar. Svo stutt er manns-
ævin.
Hér kemur annað dæmi um
fjarlægðir og tímalengdir í
heimi þessum. Það gerðist
endur fyrir löngu og áður en
sögur hófust, að ein af sól-
unum í vetrarbrautinni
sprakk. Þá var steinöld i
Danmörku, en Island óbyggt
En suður í heimi höfðu þ:
mörg fögur dæmi gerzt
menningu. Pýramídarnir vori
að komast upp. Þessi spreng
ing var mjög ofsaleg. Ljós
magn stjörnunnar varð marg
milljónfallt á við Ijósmag:
sólarinnar, og hún fleygði a
sér þykkum hjúpi úr loftteg
undum og ryki. En engirn
hér á jörðu varð þessa var
Ljósið, sem bar boð um þenn
an atburð, var lengi á leiðinr
hingað, svo fljótt sem þaf
annars er í förum. Það er ,r
mínútur á leiðinni frá sólinr
og hingað. Kynslóð af kyr
slóð fæddist og dó, og fyrr
þegar runnið hafði tímaskei;'
tvöhundruð kynslóða, eða fr
steinöld til miðalda, náði þessí
boðskapur að birtast hér.
Tveir stjörnuskoðarar í Asíu
(Kína) sáu stjörnuna blossa
upp, og skráðu þetta hvor í
sínu lagi. Það var árið 1054.
Svo var það stuttu fyrir
stjórnarbyltinguna í Frakk-
landi, að maður nokkur að
nafni Messier, vísindamaður
og stjörnuathugari, fann
daufa þoku á himni. Hann
skráði hana í bók sína og
kallaði Nr. 1. Þetta voru leif-
arnar af hinum mikla blossa.
rykský, sem hafði náð að
myndast á þessu tímabili.
Skýið er kallað krabbaþokan,
og sést hún enn, og með afar-
nákvæmum mælingum hefur
verið unnt að sanna, að hún
þenst enn út með ofsahraða,
en þynnist jafnframt. En á
þeim tíma sem leið þangað
til ljósið frá sprengunni
næði hingað, gerðist flest hið
markverðasta í mannkyns-
sögunni, allur þroskaferill
þess frá steinöld og fram að
nútíð. Þokan mun sundrast
og hverfa eins og reykur, en
þó mun hún enn verða sýni-
leg langt, langt fram í aldir.
Samþjöppun efnisinst
Stjörnufræðingar kunna að
mæla fjarlægðir milli stjarna,
en þeir kunna einnig að mæla
efni þeirra og þyngd þess.
Sumar eru mjög loftkendar,
í öðrum er efninu undarlega
eaman þjappað. I stjörnunni
Betelgeuse er efnið svo þunnt,
að það hefur ekki nema tvö-
þúsundasta part af þéttleika
loftsins (niðri við jörð), en í
hinum svokölluðu hvítu idverg-
um er efnið þúsund milljón
sinnum þéttara. Stjörnur virð-
ast vera því þynnri í sér sem
þær eru stærri. Ef við tökum
dæmi af sólinni smækkaðri í
lítið hagl, mundi tilsvarandi
stærð rauða risans Ypsílon í
Aurigae verða fjórir metrar
Framhald á 11. síðu.
Stjörnusveipur í stjörnumerkinu Veiðihundarnir, — í
miðið eru stjörnurnar svo péttar að ekki er unnt að
greina pœr hverja frá annarri. í sveipnum eru 100.000
stjörnur.
Þetta er næsti granni vetrarbrautar okkar, Andromeda-
pokan, sem lítur út eins og poka vegna hinnar miklu fjar-
lœgðar, — hún er 2 millj. Ijósára í burtu, — en sanvan-
stendur af milljörðum stjarna.