Fréttabréf Ættfræðifélagsins - 01.03.2008, Qupperneq 10

Fréttabréf Ættfræðifélagsins í mars 2008
heimtu sem þessari, hafi þeir ekki haft í fórum sínum
nógu nákvæm gögn, þ.e. réttar jarðabækur. Því má
vera að þeir hafi búist við hærri upphæð en raun-
hæft var að vænta eftir réttu jarðamati. Síðan er sá
möguleiki líka fyrir hendi að þrátt fyrir nýmóðins
skattheimtuaðferðir frá Kaupmannahöfn hafi íslend-
ingar haldið uppteknum hætti, þ.e. talið munnlega
fram á almennum samkomum líkt og tíundina. Vitað
er um eina slíka samkomu því varðveitt er bréf frá
Guðmundi Jónssyni, sýslumanni Borgfirðinga, dag-
settu 19. júní 1681, þar sem hann skikkar alla búfasta
menn í Reykholtsreykjadal að koma á almenna sam-
komu og segja til eigna sinna vegna stríðshjálparinn-
ar.14 Líklegt verður að telja að ósamræmi geti verið
á milli gamalla jarðabóka í Rentukammeri og mein-
ingu landeigenda og leiguliða á stærð jarða sinna.
í þessu sambandi er samhengið sem Rentukamm-
er setur á milli vangoldins skatts og rangra jarða-
bóka athyglisvert. Það þýðir að embættismenn
Rentukammers hafa búist við ákveðinni upphæð, en
ekki fengið, svo þeir hafa leitað orsakanna og komist
að því að áætlun skattsins byggði á úreldum jarða-
bókum. Því hefur vaknað áhugi á því að fá nýja og
rétta jarðabók, sbr. orðalagið í erindisbréfi Arna og
Páls um jarðabækurnar í Rentukammerinu, þar sem
segir að þær „icke udj saadan een Rigtighed sig bef-
inder, som det sig velburde"; eða, að þær séu ekki svo
réttar sem vera bæri. Því tel ég ljóst að Skánarstríðið
1675-1679 var ein af forsendum þess að manntalið
1703 var gert.
Hugmynd Árna Magnússonar?
En Arni og Páll gerðu annað og meira en erindis-
bréfið sagði fyrir um. í fyrsta lagi, og á þetta benti
Þorsteinn Þorsteinsson, hagstofustjóri, í formála að
útgáfu manntalsins, kváðu fyrirmæli konungs ekki
á um svo nákvæma skráningu þjóðarinnar og raunin
varð. Þorsteinn sýndi og fram á að manntalið eins og
það var gert í raun, var miklu nær því hvemig fyrsta
hugmynd að gerð þess var, eins og hún kemur fram
í uppkasti að erindisbréfi Arna og Páls, sem Kristian
Kálund gaf út með embættisbréfum Arna Magnús-
sonar.15
Allar lrkur eru til þess að Arni hafi haft hönd í
bagga við gerð uppkastsins, svo vera má að hug-
myndin sé frá honum komin og hann hafi þá hugsan-
lega ekki fallist á fyrirmælin í lokagerð, og því breytt
samkvæmt sinni sannfæringu.16 Þennan leik lék hann
öðru sinni í erindrekstri sínum, því að hann lét ekki
bara skrá mannfólkið, heldur einnig allan kvikfénað
landsmanna. Fyrirmæli um slíkt eru í uppkastinu en
ekki í lokaútgáfu erindisbréfsins.17 Flvort við eigum
vegna þessa að kalla Arna Magnússon uppreisnars-
egg, eða bara staðfastan, er látið ósagt hér.
Mannfræði manntalsins
Um áreiðanleika manntalsins 1703 hefur margt verið
ritað, en ég vil sýna dæmi um ónákvæmni í því sem
fyrir tilviljun var hægt að bæta úr. Það var með hjálp
áðurnefnds kvikfjártals, sem kannski er ekki fyrsta
heimildin sem ættfræðingur léti sér detta í hug að
skoða. A bænum Fleiði í Holtamannahreppi í Rangár-
vallasýslu var ábúandinn Hannes Jónsson, þá 38 ára.
Samtals voru níu manns í heimili á Heiði. Hannes átti
fjögur börn með konu sinni, Salbjörgu Þorleifsdóttur,
þar af eitt 18 vetra tvíburapar sem var ekki algengt.
Ragnhildur Jónsdóttir 40 ára var vinnukona á bæn-
um, en um hana er ekki meira sagt.18 Það vill svo vel
til að Ragnhildur átti gripi í búi Hannesar, því að í
kvikfjártalinu stendur: „Eign hans systur Ragnhildar
þar: ær 3, sauð gamlan 1, veturgemlingar 2, hest 1 ,“19
Þar sem einungis ein Ragnhildur var á bænum skv.
manntalinu, og þar að auki með sama föðumafn og
Hannes, liggur þetta ljóst fyrir.
En Hannes í Heiði átti aðra systur, í kvikfjártalinu
við Heiði stendur einnig: „Item leigu kýr hans systur
frá Moldartungu l.“20 í Moldartungu, sem einnig er
í Holtamannahreppi, var eina Jónsdóttur að finna í
manntalinu, Ingibjörg heitir hún og var vinnukona,
36 ára.21 Þannig að með hjálp kvikfjártalsins hefur
tekist að sameina þrjú systkini sem annars hefði ekki
verið vitað um.
Annað dæmi um ónákvæmni í manntalinu vil ég
tilfæra, um bráðþroska ungan mann, Gísla Pálsson.
í manntalinu er hann að finna í Stokkseyrarhreppi í
hópi þeirra sem eru sagðir fara um sveitina og eru þar
fæddir, þá er hann fimmtán vetra.22 Ári síðar, 1704,
kom upp uppnefnamál á Stokkseyri þar sem nokkrir
menn voru kærðir, sem segir frá í þingbók Vigfúsar
Hannessonar sýslumanns Árnesinga. T.d. áttu þeir
að hafa kallað sr. Halldór Torfason brúsa, (Halldór
var sonur sr. Torfa Jónssonar prófasts í Gaulverjabæ
sem var bróðursonur og svili Brynjólfs Sveinssonar
biskups23). Konu sr. Halldórs, Þuríði Sæmundsdóttur,
kölluðu þeir Lúpu og Sigurð Bergsson á Hrauni Mer-
arson. Fleiri uppnefni eru þar tilgreind, t.d. Harö-
haus, Stúfur, Langatrjóna, Snarkjaftur og Lóðabytta.
Gallar á manntalinu
Einn af þeim sem sakaður var fyrir uppnefnin hét
Gísli Pálsson, umferðardrengur á Stokkseyri, þá
nítján vetra. Honum var lýst sem svo að hann væri
„svörull, latur og að öðrum óknyttum kenndur." Frá-
sögn þingbókarinnar gaf Guðni Jónsson út í Blöndu
VIII.24 Ég gáði í frumritin, bæði að manntalinu og
dómabók Vigfúsar sýslumanns, og þetta er ekki
misritun í útgáfunum.25 Hér hlýtur að vera um sama
manninn að ræða, þar sem enginn annar með þessu
nafni í manntalinu passar bæði hvað stöðu og stað
varðar. Líklega hefur hann verið haldinn u.þ.b. 15
vetra þegar manntalið var geit og aftur giskað á ald-
ur hans ári síðar, þegar hann er sagður 19 vetra. Af
misræminu má draga þá ályktun að ekki hefur verið
fylgst mjög vel með aldri manna á þessum árum.
Eitt dæmi er öðru frægara um galla á manntalinu,
en það er Viðey, eða öllu heldur meint eyðibyggð í
http://www.ætt.is
10
aett@aett.is