Bændablaðið - 30.03.1999, Blaðsíða 16

16
BÆNDABLAÐIÐ
Þriðjudagur 30. mars 1999
Nýlega bárust sorglegar fréttir af
störfum einnar af nefndum landbún-
aðarráðuneytisins. Þessi tiltekna
nefnd hefur um skeið fjallað um
lausagöngu búfjár. Eftir nákvæma
skoðun á málinu komst hún að þeirri
niðurstöðu, að ekki væri tímabært að
setja þá almennu reglu, að lausa-
ganga búQár verði bönnuð. Niður-
staðan er skelfileg, ef hún markar
stefnu stjómvalda, því ffamtíð dreif-
býlisins er í veði. Skipan beitarmáli
þarf að komast upp úr því fari
hnignunar, sem viðgengist hefur allt
frá hinum myrku miðöldum.
Siðferðisbrestur.
Undanfarin ár hafa mörg van-
þróuð ríki reynt að lokka til sín fleiri
erlenda ferðamenn. Em bundnar
vonir við, að fleiri ferðamenn auki
hagsæld. Reynt er að gera ferða-
mönnum dvölina sem bærilegasta,
t.d. með því að vemdaþá sérstaklega
fyrir glæpamönnum. I júlí sl. fórst
frönsk kona í Öræfasveitinni, þegar
fé stökk fyrir bíl, sem hún var farþegi
í. Ekki er við fénaðinn að sakast, þótt
hann virði ekki umferðareglur, held-
ur þá menn, sem bera ábyrgð á því,
að sauðfé valsar um landið að vild?
Þetta em þeir sömu menn og bera
ábyrgð á því, ? ð lausaganga búfjár er
hin almenna regla. Þeirra er ábyrgðin
á bflslysum, sem af hljótast, hverrar
þjóðar sem fómarlambið er. Þessir
ágætu menn virðast ekki hafa átt í
vandræðum með samvisku sína, þótt
hver íslendingurinn á fætur öðmm
falli í valinn eða hljóti varanleg ör-
kuml.
Að erlendur ferðamaður skuli
láta h'fið vegna vanþróaðrar beitar-
menningar á íslandi kallar hins vegar
á aðgerðir. Líklega hefúr viðkom-
andi nefnd þurft að hraða störfum
sínum vegna slyssins. Ef marka má
fréttir ríkisútvarpsins ber nefhdar-
álitið þess merki, að máhð hafi ekki
verið gaumgæft nægjanlega. í stuttu
máli komst nefndin að þeirri niður-
stöðu, að nánast engu sé hægt að
breyta, allavega ekki hægt að inn-
leiða þá almennu reglu, að búfjáreig-
endur beri ábyrgð á fé sínu. Hins
vegar er til málamynda lagt til, að
Vegagerðin verði skylduð til að girða
meðfram vegum og kostnaðurinn við
girðingamar reiknaður inn í vega-
ffamkvæmdimar. Þeir sem ekið hafa
fyrir Hvalfjörðinn að sumarlagi vita,
að Kjósar-megin er oftast slangur af
fé í vegköntum, öfugu megin girð-
ingar, þrátt fyrir það að búið sé að
girða meðfram veginum. Mun svo
verða, þar til fjáreigendumir verða
ábyrgir gerða fjár síns.
Sumir telja sauðfjárbúskap svo
þjóðlega iðju, að í nafni þjóðrækni
megi í engu skerða rétt sauðíjáreig-
enda til að beita vegkanta og jafhvel
mða lönd nágranna sinna, ef þeim
býður svo við að horfa. Að vísu er
mönnum heimilt að setja upp
girðingar til vamar gróðri á land-
areign sinni, en komist sauðfé inn-
fyrir og valdi þar tjóni, er nánast
ógerlegt fyrir tjónþola að ná rétti
sínum, enda réttur hans í raun eng-
inn. Fjáreigandinn ber enga ábyrgð á
fé sínu. Lögin segja að vísu eitt og
annað, en ákvæðin em loðin, slegið
er úr og í, og áhugi ffam-
kvæmdavaldsins á að ffamfylgja
hinum loðnu lögum oftast afar tak-
markaður, enda dómstólum vorkunn
að dæma eftir loðnum lögunum.
Hið sama á við, þegar saufé
hleypur fyrir bfl á þjóðvegi 1. Fjár-
eigandinn ber í því tilviki ekki
ábyrgð á fé sínu, og þarf bifreiðar-
stjórinn ekki aðeins að bera það tjón,
sem kann að hafa orðið á bfl hans,
heldur einnig að selja bóndanum
sjálfdæmi um bætur honum til handa
vegna fjárskaðans - jafhvel þótt girt
hafi verið beggja vegna vegarins á
kostnað skattgreiðenda, og þar með
væntanlega einnig á kostnað við-
komandi bflstjóra!
Er hægt að breyta einhveiju hér
um? Ég held, að eigi slfkt að takast,
þurfi m.a. að skoða nánar, hvort hún
sé þjóðlegri sú skoðun, sem heldur
ffam ffelsi sauðfjárins og helsi
ræktunarmannsins heldur en hitt
sjónarmiðið, að menn eigi að girða fé
sitt af og bera ábyrgð á gerðum þess,
ef það sleppur út. Skv. síðamefndu
skoðuninni yrði ábyrgð fjáieigenda
svipuð og ábyrgð foreldra í dag, ef
böm þeirra valda tjóni á eigum
annarra. Eða væri kannski þjóðlegra,
að foreldrar bæru ekki ábyrgð á
bömum sínum í slflcum tilvikum?
Vom það kannski bamahatarar, sem
settu þessar kvaðir á foreldra? Er hún
virkilega þjóðleg sú skoðun, sem ver
óbreytt ástand með kjafti og klóm,
þótt hún sé í eðh sínu í jafn hróplegri
mótsögn við heilbrigða skynsemi og
afstaða Indveija til nautpenings?
legu leyti af sauðfé eða verið vist-
ráðnir hjá sauðljárbónda. Þegar al-
þingi var endurvakið höfðu aðeins
embættismenn, innlendir kaupmenn
og sauðfjárbændur kosningarétt.
Þetta hefur verið að breytast. Á
þessari öld hefur kosningaréttur
orðið almennur og er svo komið nú í
aldarlok, að fáir tengjast orðið
sauðfjárbúskap ljölskyldu- eða
vistarböndum. Hvað búfjárbeit
varðar em lög og ffamkvæmd þeirra
hins vegar ennþá miðuð við 19.
öldina.
Sögulegur misskilningur.
Ef komast á að því, hvað er þjóð-
legt og hvað ekki, er besta ráðið að
leita í sögu fyrri alda. Hefur nú-
verandi skipan verið við lýði óshtið
frá því að land byggðist? I Egils sögu
segir frá deilum milli Þorsteins Egils-
sonar og Steinars nágranna hans, er
bjó að Ánabrekku. Steinar virti ekki
landamerki, en hélt nautum sínum til
haga í landi Borgar. Þor-
steinn vó tvo þræla
Steinars á jafnmörg-
um ámm, en Steinar
hafði skipað þeim að
þver-
Lögleysa.
Ég hef nú fjallað lítillega um sið-
ferðilega og sögu-
lega hlið beitar-
mála. En
málið hefur
líka aðra
hhð, sem
kaha mætti
hina lög-
ffæðilegu.
Langt
er um liðið,
síðan
komið var á bú-
að kippa málum þessum í liðinn,
áður en dómstólamir þvinga fram
lagabreytingu. Varla er það skoðun
meirihluta alþingismanna, að í þessu
efni megi engu breyta? Halda þing-
menn dreifbýliskjördæma t.d., að
þeir yrðu atkvæðalausir, ef þeir
stuðluðu að því, að landeigendur án
sauðfjárkvóta næðu rétti sínum? Þá
er ég hræddur um að þeir hafi ekki
kannað hug kúabænda, svínabænda,
kartöflubænda, garðyrkjubænda,
skógarbænda, sumarbústaðaeigenda
o.s.frv. Vita þeir ekki, að flestir kjós-
endur þeirra em garðeigendur í þétt-
býh? Vita þeir ekki, að kosningarétt-
ur er orðinn almennur?
Setja þarf ný lög um búfjárbeit
og fella úr gildi hin eldri, sem í sam-
einingu mynda þvflíka lagamyglu að
auðvelt er að þæfa og afflytja hvert
mál, þá sjaldan framkvæmdavaldið
hefur séð sóma sinn í að sinna rétt-
lætinu á þessu sviði. í nýjum lögum
þarf að kveða skýrt á um málin. Þar
þarf að koma á þeirri meginreglu, að
búfjáreigendur beri fulla ábyrgð á fé
sínu. Menn þurfa að fá aðlögunar-
ti'ma, t.d. 4-5 ár, til að girða féð af.
Jafnffamt þarf samfélagið að styðja
bændur til þeirra þörfu verka, enda
mun heildarkostnaður við girðingar
minnka til lengri tíma Utið, verði
korrtið á slflai réttarbót. Halda þarf
opnum þeim möguleika, að í
undantekningartilvikum geti sveitar-
félög leyft lausagöngu, ef sauðfjár-
rækt er stunduð á flestum jörðum í
sveitarfélaginu og mun dýrara að
girða búsmalann af en að afgirða
vegi, ræktunarlönd o.s.frv.
skallast við aðfinnslum Þorsteins
vegna beitarinnar. Þorsteinn var ólflct
föður sínum skapstilltur og taUnn
réttsýnn. Þá var ti'ðarandinn sá, að
Steinar var talinn yfirgangsmaður-
inn. Þar sem Egill og Önundur sjóni,
faðir Steinars voru fomvinir, ákváðu
þeir að ganga á milli. Taldi Önundur
son sinn á að selja Agli sjálfdæmi í
máUnu. EgiU dæmdi Steinar brott-
rækan af búi sínu. Var EgiU óþjóð-
Iegur, úr því að hann tók afstöðu
gegn yfirgangi hirðingjans?
Vissulega má finna í fjarlægum
löndum eldri dæmi um átök hirð-
ingja og ræktunarmanna. I Gamla
testamentinu segir t.d. frá því,
hvemig yfirgangur ísraelsmanna
hófst í Palesti'nu, með því að þeir
(hirðingjamir) sáu ofsjónum yfir
landkostum í Kananslandi, þar sem
smjör draup af hveiju strái og gerðu
innrás með búfé sitt.
Þröngsýni talsmanna óbreytts
ástands í beitarmálum er því ekki sér-
íslenskt sögulegt fyrirbrigði, þótt hún
sé fáheyrð á tuttugustu öld, heldur
kafli í langri alþjóðlegri sögu - sögu
baráttu milli hins gamla og hins nýja,
milli menningar og villimennsku.
Alkunna er, að menningu íslendinga
tók mjög að hnigna á Sturlungaöld
eða í kjölfar hennar, þótt steininn hafi
fyrst tekið úr við siðaskiptin. Viðhorf
valdhafa til búfjárbeitar era
sögulegur vitnisburður um þessa
hnignun og dænti um, hve erfitt getur
verið að príla upp aftur, ef menn falla
til botns.
Allar götur frá siðaskiptunum
hafa langflestir Islendingar tilheyrt
bændafjölskyldu, sem hfði að vem-
marki í kindakjötsffamleiðslu. Fyrst
hét það fullvirðisréttur, en í dag
beingreiðslur. Lagasetningar um
beingreiðslur byggjast á því, að
meirihluti alþingis telur, að ekki sé
hægt að lifa af sauðfjárbúskap, án
opinbers stuðnings. Nær öllum fjár-
stuðningi rflcisvaldsins við sauðfjár-
bændur hefur verið beint inn á braut
beingreiðslna.
Þeir sem ekki njóta bein-
greiðslna, geta í reynd ekki nýtt sér
sameiginleg beitilönd í atvinnuskyni.
Samt eiga þessir kvótalausu bændur
að greiða þjónustugjald (fjallskila-
gjald) af auðlindinni. Sambærilegt
væri, að kvótalausar útgerðir væm
látnar greiða niður veiðarfæra-
kostnað sægreifanna. Getur því
verið, að tilkoma búmarks í kinda-
kjötsframleiðslu hafi leitt til úr-
eldingar beitar- og fjallskilakerfisins,
þ.m.t. ýmissa eldri laga? Myndi ekki
Hæstiréttur dæma innheimtu fjall-
skilagjalda af kvótalausum landeig-
endum ólögmæta innheimtu í dag?
Líta má svo á að þátttaka fjár-
lausra landeigenda í kostnaði við
smölun afféttarlanda sé niðurgreiðsla
á kostnaði hinna, sem nýta afféttinn.
Slflct væri e.t.v. siðferðilega veijandi,
ef máhð væri þannig vaxið, að án
þessarar nýtingar yrði auðlindin, þ.e.
gróðurmoldin og það sem í henni
vex, ónýtt, þ.e. gengi úr sér, og yrði
ekki nothæft fyrir komandi kynslóðir
bænda. Sínum augum h'tur hver á
silffið, og eflaust em þeir til, þótt
þeim fari óðum fækkandi, sem h'ta
svo á, að gróðurlendi gengi úr sér, án
hinnar árvissu sumarbeitar.
Alþingi þyrfti að sjá sóma sinn í
Hafa verður í huga, að búfjáreig-
andinn hefur ntiklu fleiri möguleika
til að stjóma beitinni en hinir, sem
heyja eilífa vamarbaráttu gegn
ágengum túnrohum, skógarrollum,
vegafé o.s.frv. Fjáreigandanum er
t.d. í lófa lagið, að farga því fé að
hausti, sem sækir út fyrir girðingar
hans. I dag er hinum yfirgangssamari
úr hópi sauðfjárbænda tamt að setja á
gimbrar einntitt undan þeim ám, sem
sækja inn á gróðurvinjar í landi
granna þeirra og meðffam þjóð-
vegum.
Hagræn rök.
Vaxandi vonir em bundnar við
komrækt. Til að ná betri afkomu í
komræktinni er nauðsynlegt að ríða
net skjólbelta um komræktarhémðin.
Til að hægt sé að rækta skjólbeltanet
með viðráðanlegum kostnaði, þarf að
koma á vörsluskyldu búfjár í við-
komandi hémðum.
Sauðfé hefur fækkað mjög
síðustu tuttugu árin. Ýmislegt bendir
til þess, að markaður fyrir kindakjöt
muni ekki vaxa aftur í bráð, hvað
sem síðar verður. Jafnvel em horfur á
að neysluvenjur landsmanna haldi
áffam að breytast: Fisk- og
grænmetisát aukist, en heildameysla
á kjöti ntinnki, jafnframt því sem
svína- og fuglakjöt haldi áffam að
vinna markaðshlut af kindakjöti.
Kannski verður kindakjöt aðeins til
hátíðabrigða að öðmm tuttugu ámm
hðnum. Þótt óprúttnir sölumenn hafi
haldið því ffam öðm hveiju í nær
hálfa öld, að h'tið mál sé að vinna
markað í útlöndum - að hann sé að
koma, bólar ekki á slflcu í raunveru-
leikanum.
Um leið og þetta gerist, er
mikið talað um skógrækt og meira
að segja bent á hana sem leið til að
binda koltvísýring. Er jafnvel talað
um, að slíkt gæti orðið álitleg bú-
grein. Guð láti gott á vita. Vonandi
þurfa menn ekki að flytjast brott úr
sveitunum, þótt enn þyrfti að draga
úr sauðfjárbúskap. Hví ekki að
stórauka skógrækt, binda þar með
koltvísýring og byggja í leiðinni
upp auðlind, sem í framtíðinni
mun skapa mikla vinnu, bæði í
dreif- og þéttbýli við skógarhögg
og - iðnað? Hvers vegna að halda
áfram að ívilna framleiðslu á
kindakjöti á kostnað annarra bú-
greina?
Margt bendir til þess, að við
stöndum í dag á þeim tímamótum,
að skógrækt geti orðið allumsvifa-
mikil atvinnugrein í dreifbýli á
næstu ámm og jafnvel um langa
framtíð. Ef hitt gerist á sama tíma
að sala á kindakjöti dregst enn
saman, em horfur á að huga þurfi
að breytingum á ytri skilyrðum
þessara búgreina. Einkum er mikil-
vægt, að beitartilhögun verði
breytt, sauðfé girt innan beitar-
hólfa, en skóginum leyft að flæða
frjálsum um landið. Sjálfsáning er
nefnilega ódýrasta skógræktin og
hennar gæti notið við ótrúlega
víða, vegna trjágarða og -reita af
ýmsum stærðum og gerðum, auk
skjólbelta, sem finnast víðs vegar
um hinar dreifðu byggðir. Ekki má
heldur gleyma villtu birkiskógun-
um, sem gætu farið að breiðast út.
En afnám lausagöngu búfjár er
algjör forsenda slíkrar gróður-
byltingar. Og vissulega yrði skóg-
urinn til enn meiri landslagsbóta
en ella, ef skógarreitimir
mörkuðust ekki í jafnríkum mæli
og nú af beinum girðingum, Iflct og
ferkantaðar eyjar í hafi auðnarinn-
ar. Slík menningarbylting myndi
jafnframt gagnast öllum bú-
greinum og þegar til lengdar
lætur gera sauðfjárræktina hag-
kvæmari.
Undirritaður er einn af þeim
vaxandi fjölda bænda, sem lifir af
öðm en sauðfjárbúskap. Engu að
síður er mér sem landeiganda gert
að taka þátt í kostnaði við smölun
afréttarlanda hreppsins. Ekki nóg
með það: Ef aðkomufé gengur á
landi mínu, innan eða utan vamar-
girðinga, ber mér að kosta smölun
á því sama landi, þótt ég eigi þar
ekki eina einustu kind og gera
"skil" á fé, sem þar hefur gengið!
Ég eftirlæt lesendum að finna sam-
lflcingu úr sjávarútvegi.
Ef menn kjósa að skilja angur
mitt sem sauðfjárhatur, þá þeir um
það. Ég skil hins vegar sjálfan mig
þannig, að ég vilji réttlæti og að í
því hljóti m.a. að felast, að
sauðfjáreigendur beri sjálfir
ábyrgð á fé sínu, en ekki allir aðrir
en þeir. Hættum að leita fyrir-
mynda á öld siðaskipta - öld úr-
kynjunar, erlendrar áþjánar og
mannfyrirlitningar. Lítum frekar til
sögualdar. Hættum að íþyngja
ræktunarmönnum - segjum skilið
við úrkynjaða búskaparhætti. Fólk
úr fjötrum - land úr tötmm! íslandi
allt!
Vilmundarstöðum,
á góu í lok 20. aldar,
Sigvaldi Ásgeirsson,
Vilmundarstöðum,
Reykholtsdal
KÁLFAELDI
einstaklings - ungkálfastíur
harðstíur fyrir eldri kálfa
jötu-skágrindur fyrir kálfa
læsanlegar jötugrindur f. kálfa
legubásamilligerði fyrir kálfa
básadýnur fyrir kálfa
brynningarskálar fyrir kálfa
Vélaval -
Varmahlíð HF
Sími: 453 8888 Fax: 453 8828