blaðið - 16.11.2005, Blaðsíða 28

28 I MENNING
MIÐVIKUDAGUR 16. NÓVEMBER 2005 blaöiö
Rithöfundurinn Sándor
Márai og Ungverjar
Mál og menning hefur gefið út firnagóða skáldsögu, Kertin brenna niður, eftir ungverska rithöfundinn Sándor
Márai. í bókinni segirfrá endurfundum tveggja gamalla vina eftir fjörtíu ára aðskilnað, en þeir voru á sínum
tíma fyrrverandi foringjar í her Austurríkis-Ungverjalands. Hjalti Kristgeirsson þýðir þessa áhrifamiklu bók og
skrifar hér um þennan merka rithöfund.
Sándor Grosschmid 1900-1989, fædd-
ist í Kassa, aðalborg svonefnds „Upp-
héraðs" sem var hluti Ungverjalands
innan Tvíríkisins Austurríkis-Ung-
verjalands. Faðirinn var lögfræðing-
ur, ættin þýsk aftur í aldir en dag-
legt mál var ungverska,
þó brugðu
menn fyrir ’i
sig þýsku í I
heimilislíf- '
inu. Einn for-
feðranna hafði
verið aðlaður
og fengið nafn-
bótina Márai (=
von Mara), það
notfærði sér Sán-
dor á ungum aldri
þegar hann tók að
birta ritsmíðar sín-
ar og hét upp frá því
Sándor Márai, vel
hljómandiungversku »
nafni.
Hinn ungi Sándor |
var í Búdapest sumrið
1919 á skammvinnum ^
valdatíma ungversku
ráðstjórnarinnar og
hreifst þá tímabundið af hugsjón-
um kommúnista og skrifaði áróð-
ursgreinar í blöð. Foreldrum þótti
vissara að senda son sinn undir eins
eftir fall ráðstjórnarinnar til Þýska-
lands þar sem hann dvaldist næstu
fjögur árin, við háskólanám og
blaðamennsku, því næst var hann
blaðamaður í París. Eftir það bjó
hann í Búdapest í 20 ár og var svo
mikilvirkur rithöfundur að árið
1948 höfðu komið út eftir hann 46
bækur.
Frelsi einstaklingsins
Þegar um tvítugt talaði og ritaði
Márai þýsku og frönsku en hann
ákvað að gerast ungverskur rithöf-
undur og þótti rita sérlega fagurt og
auðugt mál, alltaf ljóst og rökrétt.
Hann hóf rithöfundarferil sinn 18
ára með kvæðakveri en sneri sér
fljótlega að lausamáli, samdi nokkr-
ar bækur með dægurflugum og öðr-
um smámyndum, eftir heimkom-
una aðallega skáldsögur. 1934-1935
gaf hann út Játningar borgara, sjálf-
MW
NR.1 I AMERIKU
sævisögulega skáldsögu sem skipaði
honum í fremstu sveit ungverskra
rithöfunda og margir telja hans
besta verk; þroskasaga unglings og
um leið nærfærin lýsing á smá-
borginni Kassa og
lífi góðborgara þar,
nokkurs konar máls-
vörn þeirra í heimi
á heljarþröm.
Márai sagði
falveg skilið
Jaðamennsk-
var á
ttasnöpum
Þýskalandi
5 valdatöku
itlers 1933 og
itaði fordæm-
indi frásögn
og skopstæl-
ingu, Messí-
as í íþrótta-
höllinni.
Márai ógn-
aði það að
Ungverjar
létu dragast
inn í heimsstyrjöldina síðari
við hlið Þjóðverja, hann hélt uppi
merki borgaralegrar menningar og
frelsis einstaklingsins. Þjóðremba
var honum andstyggð. Hann tefldi
fríhyggju gegn trú, fjöldamenningu
gaf hann lítið fyrir og samtök fjöld-
ans vöktu honum ugg.
Bannað að þegja
Eiginkona Márais var Lola, gyðing-
ur úr ættborg hans. Þau eignuðust
ekki börn en tóku á stríðsárunum
að sér gyðingadrenginn János o
gengu honum í foreldra stað
meðan á gyðingaofsóknunum og
hernámi Þjóðverja stóð leitaði fjöl-
skyldan skjóls í þorpi úti á landi. Þeg-
ar sovétherinn fór þar yfir miðaði
rússneskur hermaður byssu á Márai
og spurði, hver ert þú? „Ég átti erf-
itt með að gera mér grein fyrir því,“
sagði Márai síðar, „en ég var feg-
inn að sjá þennan unga mann. Það
boðaði lausn undan illu valdi þó að
frelsun væri það ekki, hermaðurinn
sjálfur ófrjáls."
Eftir styrjöldina hélt Márai áfram
ritun mikils sagnabálks um fjöl-
skylduna Garren og hlutskipti henn-
ar gagnvart rísandi veldi fasismans,
fyrri hluti hafði komið út 1943. Þeg-
ar þriðja bindi síðari hlutans var að
koma úr prentverki 1948 létu stjórn-
völd bókina í pappírstætara og ásök-
uðu höfundinn um að horfa aftur í
tímann í staðinn fyrir að líta fram
Sándor Márai. „Mér var í rauninni aldrei bannað að skrifa en mér var bannað að þegja."
og fylgjast með uppbyggingu nýs
þjóðfélags. Márai átti heimboð í
Sviss og hélt þangað með fjölskyldu
sinni það sama ár. Hann bjó i sjálf-
skipaðri útlegð til æviloka. Márai
sagði síðar í dagbókum sínum um
viðskilnaðinn við heimalandið:
„Mér var í rauninni aldrei bannað að
skrifa en mér var bannað að þegja
og það var mér öllu þungbærara."
Sovétkommúnistar tóku öll völd í
Ungverjalandi árið 1949 og í landinu
ríkti ógnarstjórn næstu árin, kalda
stríðið var í algleymingi. í 40 ár var
þar ekki gefin út nein bók eftir Már-
ai og uppvaxandi kynslóðir þekktu
hann ekki. Bókmenntasinnað fólk
reyndi þó að ná í ritverk hans, „rar-
ítet“ i fornbókaverslunum og ferða-
menn smygluðu inn í landið einni
og einni bók prentaðri á Vesturlönd-
um. Um 1980 hafði það mikið verið
slakað á klónni í menningarmálum
að ungversk útgáfuhús höfðu sam-
band við Márai og vildu fá að gefa út
rit hans. Hann sagði blátt nei, á með-
an stjórnarfarið væri í grundvallarat-
riðum óbreytt og sovéther í landinu
yrði engin bók eftir sig gefin út þar.
Við það sat.
Féll fyrir eigin hendi
Aldraðir menn og ekki síður roskn-
ar konur heima í Búdapest skröfuðu
um Márai, hvað hann hefði borið sig
vel þegar hann sprangaði um stræt-
in í Pest með hina fögru Lolu upp
á arminn, hnarreistur, spengilegur,
stundum þóttalegur, stundum alúð-
legur. En unga fólkið hafði aldrei
séð mynd af Márai, hvað þá meira.
Þó má lesa klausu um Márai í bók-
menntalexikoni sem ungverska
akademían gaf út 1965, hann sagð-
ur einn áhrifamesti lausamálshöf-
undur landsins á tímabilinu á milli
styrjaldanna og það kennt, fremur
en þakkað, stílgáfu hans og töfra-
valdi yfir orðunum. Márai dvaldist
um skeið á Italíu, síðan áratug í New
York og aftur á Ítalíu i tólf ár, eftir
það í Kaliforníu. Hann lifði einangr-
uðu lífi við kröpp kjör og tók ekki
þátt í félagsskap landa sinna í útlegð.
Eitt besta verk hans í útlegðinni er
endurminningabókin Land land!
sem fjallar um stríðsárin heima.
Dagbækur hélt Márai öll útlegðarár-
in og þykja einstakar heimildir um
skarpa hugsun hans og menningar-
rýni.
Þegar Sándor Márai tók að nálg-
ast nírætt var honum flest horfið
sem gaf lífinu gildi. Lola látin, einn-
ig uppeldissonurinn, ættingjar ef
einhverjir voru víðs fjarri, kraftar
hans sjálfs mjög þverrandi. Hann
tók námskeið í skotfimi hjá lögregl-
unni í San Diego og fannst snemma
árs 1989 í íbúð sinni, fallinn fyrir eig-
in hendi. Síðar á því ári var lýðveld-
ið Ungverjaland endurreist heima
í Búdapest, árið eftir haldnar fjöl-
flokkakosningar og fljótlega hvarf
sovétherinn á braut. Leiðin var
greið fyrir heimkomu Márais. Post
mortem fékk hann Kossuth-verð-
launin 1990, æðstu viðurkenningu
Ungverja til handa andans mönn-
um. Nú eru bækur hans á boðstólum
hvarvetna þar sem bækur eru seldar
í Ungverjalandi og honum haldið
fram ekki síður en samtímahöfund-
um. ■
SAW PALMETTO EXTRACT
Afmœlisljóðakvöld Ijóð.is
16. nóvember er ekki bara fæðingar-
dagur Jónasar Hallgrímssonar og
hátíðlegur Dagur íslenskrar tungu. 16.
nóvember er líka (og fyrst og fremst)
afmælisdagurljóð.is sem fagnar
fjögurra ára afmæli sínu. Afmælis-
dagskráin fer fram á Café Rósenberg,
Lækjargötu, og hefst kl. 20:00. Eftir-
talin ljóðskáld lesa upp úr verkum
sínum:
Bragi Ólafsson
Halldóra Kristín Thoroddsen
Haukur Ingvarsson
Henrik Garcia
Hildur Lilliendahl
HörðurDan
Óttar Martin Norðfjörð
ToshikiToma
Þórunn Valdimarsd
Skúli Þórðarson, trúbador, mun
brjóta upp hátíðleikann með lögum
sínum og dagskránni ljúka svo tveir
framúrstefnulegir menn með verk-
efni sem þeir kalla Ljóðarímixkaríókí
Dadda. Þar býðst öllum viðstöddum
að láta tölvuforrit framleiða fýrir sig
ljóð eftir kúnstarinnar reglum.
Bragi Ólafsson. Hann verður meðai þeirra
sem lesa upp á Café Rósenberg f kvöld
FYRIR BLOÐRUHALSKIRTIL
GÓÐ HEILSA-GULLI BETRI