blaðið - 23.03.2007, Síða 26

26 FÖSTUDAGUR 23. MARS 2007
blaðiö
Villandi skilaboð um mataræði og hollustu
* *
Mýtur um mataræði lífseigar
Ymsar mýtur og rang-
hugmyndir um hollt
og óhollt mataræði eru
furðu lífseigar og hefur
næringar- og mat-
vælafræðingum ekki
tekist að kveða þær
niður þrátt fyrir góðan vilja. Ólafur
Sæmundsson hefur starfað sem nær-
ingarfræðingur frá árinu 1989 og segir
hann að margar af þeim mýtum sem
uppi voru þegar hann hóf störf lifi enn
góðu lífi í samfélaginu.
„Frá mínum bæjardyrum séð tel ég
skipta máli að vinna bug á þessum
mýtum sem eru afskaplega lífseigar
og jafnvel vara fólk við hlutum sem
* geta verið skaðlegir heilsu einstak-
linga,“ segir hann.
Að sögn Ólafs er upplýsingaflæði
til fólks um þessi mál oft svo villandi
að ætla mætti að margt sem fólk er
vant að leggja sér til munns sé því afar
skaðlegt.
„Þá getur það leitt til þess að fólk fái
jafnvel nístandi samviskubit þegar það
- er að borða mat sem því finnst góður
á bragðið. Þegar samviskubitið nær fót-
festu verður neyslan gjarnan hömlu-
laus. Sem dæmi má nefna að oft hefur
súkkulaði fengið þann stimpil á sig að
vera stórhættuleg fæða, ekki síst fyrir
fólk sem þarf að létta sig, og því margir
ákveðið að fara í súkkulaðibindindi.
Fólk springur síðan á bindindinu og
þá nístir samviskubitið og í kjölfarið
verður neyslan meiri en nokkru sinni,“
segir Ólafur en bendir um leið á að nú
séu skilaboðin reyndar þveröfug og
súkkulaði talið allra meina bót, ekki
* síst efþað er mjög dökkt.
Sykri líkt við fíkniefni
„Fæða eins og súkkulaði, hvort
heldur það er dökkt eða ljóst, er að
sjálfsögðu holl og góð í hófi á meðan
óhófsneysla góðgætisins er það ekki
enda afurðin hitaeiningarík með
afbrigðum og inniheldur koffínefni
sem svo sannarlega geta leitt til óþæg-
inda, eins og magakveisu. Það er mjög
slæmt þegar því fræi er sáð í huga
fólks að einhver matur sé stórvarhuga-
verður. Súkkulaði er afurð sem inni-
heldur umtalsvert af sykri og fitu. Það
hefur farið nokkuð hátt í þjóðfélags-
umræðunni að sykur sé skaðvaldur
hinn mesti og jafnvel fikniefni á borð
við heróín og kókaín. Ég held það segi
sig sjálft að ef fólk fer að leggja trúnað
á öfgaáróður eins og þann sem birtist
í yfirlýsingum þeirra sem sjá óhollust-
una hvert sem litið er þá geti það orðið
svo þjakað af samviskubiti að afleið-
ingin verður stjórnleysi," segir hann.
Sem dæmi um mýtur sem oft heyr-
ast nefnir Ólafur þá hugmynd að gervi-
sætuefnið aspartame sé stórhættulegt
og leiði jafnvel til blindu og heilablóð-
falls. „Þetta er eitt mest rannsakaða
aukefni allra aukefna sem notað er í
fæðu og sem betur fer er ekkert sem
bendir til að efnið sé skaðlegt heilsu
manna. Önnur mýta felst í þeirri full-
yrðingu að besta hveiti sem völ er á sé
spelthveiti. Staðreyndin er hins vegar
sú að þrátt fyrir að spelthveiti sé hollt
og gott hveiti er það hvorki betra né
verra en margar aðrar hveititegundir
og fólk með glútenóþol má alls ekki
borða spelt gagnstætt því sem haldið
hefur verið fram og það er einfaldlega
vegna þess að spelthveiti er mjög glú-
tenríkt hveiti. Spelthveitimýtan gerði
fyrst vart við sig, að ég best veit, eftir
útgáfu bókar sem nefnist „Að borða
í anda síns blóðflokks“ og var gríðar-
vinsæl hér á landi árið 2000,“ segir
Ólafur.
Við megrunarkúra að sakast
„Við þurfum einhvern veginn að
koma því sem ég vil kalla „skynsemd-
arboðskap" á framfæri til einstaklinga
og reyna að losa þá undan þessum
boðum og bönnum sem maður heyrir
alltof oft. En þess má geta að áróðursað-
ferðir sem felast í boðum og bönnum
er ekki runnar undan rifjum næring-
arfræðinnar. Það eru önnur öfl þar að
verki.“
Mýturnar koma úr ýmsum áttum
að sögn Ólafs og sumar má rekja
til megrunarkúra sem náð hafa vin-
sældum í samfélaginu.
„Svo ég nefni nokkrar mjög al-
gengar mýtur þá er því oft haldið
fram að bananinn sé fitandi, brauðið
sé fitandi svo og kartöflurnar. Þessi
„kolvetnisfóbíumýta" hefur fylgt nær-
ingarfræðinni að minnsta kosti frá
því að ég fór að vinna við hana. Upp-
runa kolvetnisfóbíunnar má rekja til
megrunarkúra sem felast í mikilli
fitu- og prótínneyslu og lítilli neyslu
kolvetna. Kúrar af þessum meiði eru
til að mynda Atkins-kúrinn og South
Beach-kúrinn. En þar er þvi haldið
fram að helsta ástæða offitu sé neysla
kolvetnaríkrar fæðu eins og konmetis,
svo sem brauðs, ávaxta eins og ban-
ana og grænmetis eins og kartaflna.
Staðreyndin er hins vegar sú að fólk
sem á við offitu að stríða hefur fyrst
og fremst misst tök á þyngd sinni
vegna ofneyslu á mat sem því finnst
mjög góður á bragðið og sá matur sem
okkur öllum, eða allflestum, finnst
mjög góður á bragðið er oftar en ekki
mjög orkuríkur matur. Hér má nefna
til sögunnar fæðu eins og súkkulaði,
kökur, tertur, franskar kartöflur,
pitsur, djúpsteikta kjúklingabita, safa-
ríkt lambalæri með gráðaostasósu,
rjómaís með karamellusósu. Þetta
eru dæmi um mat sem er mjög orku-
£000

Skynsemdarboðskapur Við þurfum einhvem
veginn að koma þvísem ég vill kalla „skynsemdar-
boðskap" á framfæri til einstaklinga og reyna að
losa þá undan þessum boðum og bönnum sem
maður heyrir alltof oft, “ segir Ólafur Sæmundsson
næringarfræöingur.
MlTÍIlPiliW
ríkur og því auðvelt að borða yfir sig
af honum hitaeiningalega séð. Aftur
á móti á fólk erfitt með að fitna af
mat eins og kartöflum, brauði og ban-
önum og þá einfaldlega vegna þess
að hitaeiningagildi fæðunnar er lágt
og þá er miðað út frá saðningargildi
hennar.“
Einfalt að léttast
Næringar- og matvælafræðingar
hafa í gegnum tiðina verið óþreytandi
við að vara fólk við megrunarkúrum
og gjarnan bent á þeir skili ekki varan-
legum árangri og geti jafnvel gert illt
verra, sérstaklega ef fólk fer að eltast
við hvern kúrinn á fætur öðrum. Þrátt
fyrir þessi skilaboð virðist ekkert lát
vera á kúrunum og stöðugt dúkka
nýir upp. Ólafur segir að megrunar-
kúrarnir skipti hundruðum ef ekki
þúsundum og líklega verði fjölbreytt
úrval megrunarkúra ávallt til staðar
hvort sem okkur líkar betur eða verr.
Hann telur að ástæðuna fyrir því sé að
einhverju leyti að finna í örvæntingu
fólks.
„Margir hafa reynt svo að segja
allt í megrunarskyni og gengið vel
tímabundið en síðan misst tökin
en eftir lifir samt draumurinn um
kraftaverkakúrinn. Staðreyndin er
hins vegar sú að kjarni þess að léttast
er mjög einfaldur. Það að léttast felst
einfaldlega í því að neyta færri hita-
eininga en líkaminn brennir," segir Ól-
afur og bendir á að eftir því sem meiri
öfgar séu á mataræði fólks í megrun,
þeim mun meiri líkur séu á því að
það falli í sama neyslumynstrið fljótt
aftur og jafnvel í enn öfgakenndara
neyslumynstur en nokkru sinni.
„Þess vegna hef ég alla tíð verið
afskaplega á móti megrunarkúrum
hvaða nafni sem þeir nefnast. Ég hef
einfaldlega viljað að fólk læri að taka
á þeim þáttum sem það virkilega þarf
að taka á. Þeir þættir geta verið marg-
víslegir eftir einstaklingum. Ákveðna
þætti í mataræði eiga þó margir þeir
sem þurfa að losa sig við aukakíló
sameiginlega. Einn þeirra þátta felst i
óreglulegu neyslumynstri. Fólk er þá
oft að borða mjög lítið fyrripartinn og
svo er borðað allt of mikið seinnipart
dags. En öll könnumst við við það að
þegar við erum orðin virkilega svöng
þá veljum við auðvitað frekar orku-
mikinn mat því að orkumikill matur
hugnast einfaldlega bragðlaukunum
betur en orkusnauður matur. Önnur
algeng ástæða þess að margir hverjir
missa tökin á þyngd sinni tengist
ónógri hreyfingu og þar kemur margt
inn í eins og til að mynda sú augljósa
staðreynd að íslendingar vinna ekki
eins mikla erfiðisvinnu nú og áður
var,“ segir hann.
Mataræði einstaklingsbundið
Mataræði fólks hefur að ýmsu leyti
breyst til hins betra á undanförnum
árum og áratugum að mati Ólafs: „Ég
vil nefna sem dæmi aukna vatnsneyslu,
minni fituneyslu og aukningu á neyslu
grænmetis og ávaxta, þó að svo sannar-
lega mættum við bæta okkur verulega
varðandi síðastnefndu þættina. Þá
hefur fólk mun meiri möguleika á að
velja á milli fæðutegunda en áður var
og að sjálfsögðu er það af hinu góða.
Aftur á móti mættum við gera betur
á ýmsum sviðum og ég tel að öllum
sé kunnugt um það að sykurneysla
ákveðinna þjóðfélagshópa er meiri en
góðu hófi gegnir og fiskneysla er sorg-
lega lítil.
Ég verð að geta þess að þegar
fjallað er um „hollustu" finnst mér
umræðan einskorðast allt of oft við
mataræði og megrun. Við megum
nefnilega ekki missa sjónar á því að
orkuþörf manna er mjög misjöfn. Það
mataræði sem hentar manni sem þarf
að létta sig hentar ekki manni sem
þarf að halda sinni „eðlilegu" þyngd
og mataræði þess manns hentar ekki
manni sem þarf að þyngja sig. Með
öðrum orðum: Sú orka sem hentar
einum þarf ekki endilega að henta
öðrum. í framhaldi af þessum orðum
mínum vil ég lýsa yfir ánægju minni
með framtak þeirra ungu kvenna
sem standa að Forma-samtökunum
(samtök átröskunarsjúlinga) og munu
fljótlega standa fyrir tónleikum til að
vekja fólk til umhugsunar um hina
skelfilegu átröskunarvá. En þær hafa
verið óþreytandi að ganga fram fyrir
skjöldu og vara við öfgakenndum
„hollustuáróðri“,“ segir Ólafur.
„Tíðni offitu hefur aukist mikið sem
og fjöldi þeirra sem teljast of grannir.
Að mínu mati er veigamikil ástæða
þessarar óheillaþróunar sú að margir
eiga mjög erfitt með að umgangast
mat á eðlilegan máta og kemur þar að
sjálfsögðu margt til.“
Detox-meðferðir vítaverðar
Ólafur segir að megrunarárátta geti
svo sannarlega ýtt undir átröskun og
sjálfur gagnrýnir hann harðlega svo
kallaðar detox-meðferðir sem hafa
verið mikið í umræðunni að undan-
förnu. Hann þekkir dæmi þess að
slíkar meðferðir hafi verið kynntar
fyrir framhaldsskólanemum sem
hann telur mjög ámælisvert þar sem
sá hópur sem sé viðkvæmastur fyrir
slíkum áróðri séu unglingsstúlkur
sem vilji hafa línurnar í lagi. Detox-
meðferðir ganga meðal annars út á ein-
hæft og hitaeiningasnautt mataræði
(fyrst og fremst ávaxta- og grænmetis-
safa) og ristilhreinsun með stólpípu.
„Það segir sig sjálft að það getur ekki
verið hollt að stinga einhverjum hlut
inn í endaþarminn og upp í ristilinn
og sprauta inn vökva eins og koffín-
bíönduðu vatni. Því ekki aðeins getur
notkun stólpípu haft neikvæð áhrif á
jafnvægi vatns og salta heldur einnig
skrapað og sært veggi ristilsins. Frá
mínum bæjardyrum séð er það víta-
vert athæfi að bjóða upp á meðferðir
sem þessar og ég er ekki í vafa um að
slíkar meðferðir ýti undir átröskun.
Mér finnst sorglegt að svona lagað
skuli látið viðgangast og maður spyr
sig af hverju yfirvöld eða stofnanir
eins og Lýðheilsustöð eða landlæknis-
embættið geti ekki varað almenning
á áberandi og upplýsandi máta við
svona varhugaverðum meðferðar-
. leiðum,“ segir Ölafur Sæmundsson að
lokum.
eimr.jonsson@bladid.net