Bændablaðið - 19.09.2013, Blaðsíða 32

32 Bændablaðið | Fimmtudagur 19. september 2013
Fróðleiksbásinn
Vilmundur Hansen garðyrkjufræðingur
Í þriðja og síðasta hluta
umfjöllunarinnar um barrtré
verður sagt frá viðkvæmari
ættkvíslum og tegundum sem
geta þrifist hér á landi en þurfa
gott skjól, alúð, aðhlynningu og
jafnvel huggun yfir erfiðustu
vetrarmánuðina. Hér er því um
gælutré að ræða.
Apatré (Araucaria)
Ættkvísl með um 19 tegundum sem
vaxa í Suður-Ameríku og Eyjaálfu.
Einstofna tré sem geta náð 80
metra hæð. Barrið líkist aflöngum
laufblöðum.
Apatré/apahrellir (A. araucana).
Uppruni til fjalla í Síle og Argentínu.
Einstofna tré sem getur náð 40 metra
hæð. Barrið ljósgrænt, breitt, hvasst
og oddmjótt. Viðkvæm og sjaldgæf
tegund sem þarf góða umönnun.
Hefur náð 2 metra hæð í Reykjavík.
Dögglingsviður (Pseudotsuga)
Ættkvísl með 4 tegundir sem deilast
í nokkrar undirtegundir sem eiga
heimkynni í Austur-Asíu og á vestur-
strönd Norður-Ameríku. Einstofna
og beinvaxin tré. Börkurinn sléttur
í fyrstu en flagnar og verður hruf-
óttur og korkkenndur með aldrinum.
Könglarnir hangandi.
Dögglingsviður (P. menziesii).
Uppruni á vesturströnd Norður-
Ameríku. Getur náð 100 metra
hæð og orðið hátt í tíu alda gamall.
Beinvaxið, súlulaga eða kræklótt
tré með láréttar greinar. Barrið ljós-
grænt, flatvaxið og mjúkt. Ilmar af
harpixi og ávöxtum. Þrífst ágætlega
í skjóli og frjósömum og rökum
jarðvegi. Einn mikilvægasti nytja-
viður í heimi til viðarframleiðslu.
Lífviður (Thuja)
Lítil ættkvísl með sex tegundum
sem vaxa í Norður-Ameríku og
Austur-Asíu. Allt frá smávöxnum
runnum upp í risastór tré. Lífviðir
gefa frá sér ilm sem minnir á ólíka
ávexti eftir tegundum. Blöðin flöt
og minna á blævæng. Ræturnar
vaxa þétt og því auðvelt að flytja
plönturnar. Laus við vanþrif og
sjúkdóma.
Kanadalífviður (T. occidentalis).
Heimkynni í Norður-Ameríku þar
sem tréð nær tæplega 40 metra hæð
og er keilulaga við bestu skilyrði.
Hægvaxta og oft margstofna runni.
Börkurinn rauðbrúnn í fyrstu en
síðan grábrúnn og flagnar með
aldrinum. Greinarnar margskiptar,
stuttar og láréttar með flötum
smágreinum. Blöðin dökkgræn að
ofan en gulleit á neðra borði og
gulnar á veturna, flöt og þétt með
eplailmi. Könglar litlir, rauðbrúnir
og egglaga. Viðkvæmur hér en
lifir veturinn af á skjólgóðum stað
eða með vetrarskýli. Dafnar best
norðanmegin við hús. Fjöldi ólíkra
yrkja í ræktun. Hentar vel í ker.
Kóreulífviður (T. koraiensis).
Uppruni á Kóreuskaga þar sem
einstaka tré geta náð 20 metra hæð
en eru yfirleitt lægri. Börkurinn
rauðbrúnn, hrjúfur og flagnar með
aldrinum. Greinar þéttar, útréttar
og uppsveigðar á endunum. Blöðin
skærgræn á efra borði en bláhvít á
því neðra, flöt og þétt með möndlu-
keim. Könglar ljós- eða dökkbrúnir
og egglaga. Dafnar best í skjóli og
skugga og í rökum, frjósömum og
eilítið súrum jarðvegi. Hentar vel
í ker.
Japanslífviður (T. standishii). Vex
villtur til fjalla í Japan þar sem hann
getur náð 35 metra hæð. Krónan
breið og keilulaga. Börkurinn
rauðbrúnn og flagnar með árunum.
Greinarnar útréttar og uppréttar á
endunum. Blöðin grænmött, þétt
og flöt og gefa frá sér sítrónukeim.
Könglar brúnir og egglaga. Dafnar
best í skjóli og skugga. Hentar vel
í ker.
Risalífviður (T. plicata).
Heimkynni á vesturströnd Norður-
Ameríku. Getur náð 85 metra hæð
við góð skilyrði en er yfirleitt lægri.
Börkurinn rauð- eða grábrúnn.
Greinar útstæðar og uppsveigðar
í endann. Blöðin dökkgræn og
gljáandi að ofan en ljósari og með
hvítum blettum að neðan. Ilmar eins
og ananas. Könglar rauðbrúnir og
egglaga. Dafnar best í skugga og á
skjólgóðum stað. Hentar vel í ker.
Sýprus (Chamaecyparis)
Ættkvísl með fimm tegundum sem
vaxa í Norður-Ameríku, Japan og
Taívan. Hávaxin tré með keilu-
laga krónu í heimkynnum sínum.
Hægvaxta og langlíf. Blöðin ilm-
andi og einkennandi fyrir hverja
tegund. Þurfa bestu skilyrði hér.
Skuggþolin og dafna best norðan
við hús í góðu skjóli og þurfa vetrar-
skjól fyrstu veturna. Laus við sjúk-
dóma og vanþrif.
Alaskasýprus (C. nootkatensis).
Heimkynni við strendur Suður- og
Suðaustur-Alaska. Einstofna tré eða
runni sem getur náð 40 metra hæð
og 3.500 ára aldri. Krónan keilulaga.
Börkurinn grábrúnn og flagnar með
aldrinum. Greinar láréttar og upp-
sveigðar á endunum með slútandi
smágreinar. Blöðin dökk- eða gul-
græn, hrjúf viðkomu. Könglar litlir,
brúnir og hnöttóttir. Dafnar best í
miklum loftraka og í djúpum og
næringarríkum jarðvegi. Hægvaxta
en hefur náð 3 metra hæð hér. Fjöldi
yrkja í ræktun, til dæmis ‘Elwoodii’,
‘Elwoodii Gold’ og ‘Columnaris’
sem öll hafa reynst vel, en ‘Ivonne’
er keilulaga skálaplanta með gullna
greinaenda. Skálaplanta eða mjög
gott skjól yfir veturinn.
Fagursýprus (C. lawsoniana).
Kemur frá Norðvestur-Kaliforníu
og Oregon í Norður-Ameríku
þar sem hann getur náð ríflega
70 metra hæð. Krónan keilulaga.
Börkurinn rauðbrúnn og hreistraður.
Greinarnar stuttar, láréttar og slút-
andi. Barrið grannt en gult í endann.
Könglar hnöttóttir, blágrænir í fyrstu
en verða brúnir við þroska. Þrífst
best við háan loftraka og í djúpum
og næringarríkum jarðvegi. Fjöldi
yrkja í ræktun, til dæmis ‘White
Spot’ sem er keilulaga skálarunni
með hvítan nývöxt.
Sólsýprus (C. obtusa). Heimkynni
í Japan og Kína þar sem hann nær
ríflega 50 metra hæð. Krónan
keilulaga og börkurinn rauðbrúnn.
Greinar slútandi. Barrið ljósgrænt,
sljótt í endann og með sítrónuilmi.
Könglar hnöttóttir. Skálaplanta
og fjöldi yrkja í ræktun. Vinsælt
bonsai-tré í Japan.
Ýviður (Taxus)
Ættkvísl með átta tegundum sem
vaxa í Norður-Ameríku, Evrasíu og
Norður-Afríku. Hægvaxta og lang-
lífar plöntur. Til forna ríkti helgi á
ýviði í Evrópu. Góður smíðaviður.
Sumar tegundir sæmilega harðgerð-
ar og dafna best í skugga og skjóli
hér á landi. Barrið og berin eitruð.
Laus við vanþrif og sjúkdóma.
Ýviður/ýr (T. baccata). Heimkynni
í Vestur-Evrópu og Skandínavíu.
Getur náð 30 metra hæð við bestu
skilyrði og 1.000 ára aldri. Krónan
hvelfd. Stofninn rauðbrúnn og
flagnar með aldrinum. Greinarnar
langar og útstæðar. Barrið flatt,
mjúkt, dökkgrænt og glansandi.
Berin rauð. Plantan er eitruð.
Seinvaxin og þolir klippingu og
hentar því vel í ker. Viðkvæm og
þarf gott skjól og góða umönnun.
Fjöldi mismunandi yrkja í ræktun.
Japansýr (T. cuspidata). Uppruni
í Japan, Kóreu og á austurströnd
Síberíu. Vex sem runni eða einstofna
tré sem nær 20 metra hæð og öld í
aldri. Krónan breytileg eftir vaxtar-
stað. Börkurinn ljósbrúnn. Greinar
útstæðar, láréttar og uppsveigðar
í endann. Barrið dökkgrænt á efra
borði en gulgrænt á því neðra, flatt
og mjúkt viðkomu. Berin rauð og
nokkur saman í hnapp. Þrífst best
í góðu skjóli og hálfskugga. Fjöldi
yrkja í ræktun, til dæmis dvergjapan-
sýr (T. cuspidata ´nana´) sem vex
ekki nema um 3 til 4 sentímetrar á
ári og hentar vel í ker.
Garðaýr (T. media). Kynblendingur
milli ýviðar og Japansýrs og líkist
báðum foreldrum. Fjöldi yrkja í
ræktun, t.d. ‘Brownii’ sem er lág-
vaxinn kúlulaga runni, ‘Hicksii’ sem
vex á breiddina og ‘Summergold’
sem er hálfjarðlægur og með gul-
leitan nývöxt.
Fjallaþöll (T. mertensiana). Uppruni
á vesturströnd Norður-Ameríku, frá
Alaska til Kaliforníu. Runni eða tré
sem getur náð 40 metra hæð og 500
ára aldri. Barrið bláleitt, flatt og
útstætt. Könglarnir langir og fremur
mjóir. Dafnar ágætlega hér í skjóli
og er skuggþolið. Dafnar yfirleitt
betur norðanmegin við hús í skjóli
fyrir vorsólinni.
Marþöll (T. heterrophylla).
Heimkynni á vesturströnd Norður-
Ameríku, frá Alaska til Kaliforníu.
Einstofna, grannvaxið og keilulaga
tré sem getur náð 80 metra hæð og
allt að 500 ára aldri. Greinar láréttar
og toppsprotinn slútandi. Barrið
fagurgrænt eða matt í fyrstu en
síðan gljáandi dökkgrænt og með
tvær hvítar rákir á neðra borði.
Könglarnir egglaga. Hefur náð
10 metra hæð og myndað fræ hér
á landi. Kýs skuggsælan stað og
rakan jarðveg.
Indíánar nýttu innra lag barkarins
til matar. Þurrkaður var hann mulinn
og notaður í sósur og með mjöli til
brauðgerðar.
Þinur (Abies)
Ættkvísl með um 50 tegundir. Í
heimkynnum sínum, á norðurhveli
jarðar, er þinur stórt, súlulaga tré
sem líkist greni í vexti og myndar
þétta skóga. Skuggþolnar plöntur.
Hér er þinur ræktaður sem skrauttré
en flestir kannast þó við hann sem
jólatréð norðmannsþin. Þináta er
sveppasjúkdómur sem leggst á þin
og getur drepið börkinn.
Balsamþinur (A. balsamea).
Upprunninn í Norður-Ameríku þar
sem hann er uppmjór og nær allt að
25 metrar hæð. Barrið stutt, gljáandi
dökkgrænt og með daufum rákum
fremst. Könglar uppréttir á grein-
unum. Ilmar af balsami. Þrífst best
í skjóli fyrir vorsól og vetrarvindum.
Eðalþinur/nobilis (A. procera).
Fallegt tré sem getur orðið ríflega
80 metrar á hæð í náttúrulegum
heimkynnum sínum á vesturströnd
Norður-Ameríku. Greinarnar krans-
stæðar. Barrið uppsveigt og bláleitt,
langt og breitt. Vex í nokkrum
görðum hér. Skuggaþolinn en við-
kvæmur. Fluttur inn sem jólatré og
stakar greinar.
Evrópuþinur (A. alba). Heimkynni
til fjalla í Mið- og Austur-Evrópu
þar sem hann hefur mælst tæplega
60 metra hár. Barrið dökkgrænt með
ljósri rák á efra og neðra borði, upp-
sveigt. Algengasti þinurinn í Evrópu
en viðkvæmur hér.
Fjallaþinur (A. lasiocarpa). Vex
villtur á vesturströnd Norður-
Ameríku, nær 40 metra hæð og
getur orðið 250 til 300 ára. Súlulaga.
Greinar stuttar og slútandi. Barrið
þétt, útstætt, fölblágrænt og með
ljósum rákum báðum megin. Ilmar
vel. Könglarnir stilklausir og tunnu-
laga. Þrífst vel inn til landsins hér.
Indíánar Norður-Ameríku not-
uðu kvoðuna úr fjallaþini líkt og
tyggigúmmí til að hreinsa tenn-
urnar. Malaðir könglar sagðir sætir
og góðir fyrir meltinguna. Viðurinn
er góður til upphitunar vegna þess
hve hægt hann brennur.
Hvítþinur (A. concolor).
Heimkynni í Norður-Ameríku og
getur náð 60 metra hæð. Greinarnar
láréttar, barrið uppsveigt, grágrænt
og nokkuð gisið. Könglarnir rauð-
leitir og vísa upp. Skuggþolinn en
hægvaxta hér á landi. Þolir illa
vorsól.
Norðmannsþinur (A. nordman-
niana). Heimkynni í Kákasus og
Litlu-Asíu. Þéttvaxið tré sem getur
orðið tæplega 70 metra hátt. Barrið
þétt og framstætt og gljáandi dökk-
grænt. Mjög skuggþolinn og þolir
margs konar jarðveg en þarf skjól-
góðan stað til að þrífast hér á landi.
Fluttur inn sem jólatré og stakar
greinar sem halda barrinu vel.
Síberíuþinur (A. sibirica).
Heimkynni frá Úralfjöllum og
norður í Síberíu, nær tæplega 40
metra hæð. Keilulaga og grann-
vaxinn. Greinarnar sveigjast niður
á við. Barrið mjúkt, grasgrænt, þétt
og vísar fram. Ilmar vel. Með fyrstu
barrtrjám sem plantað var hér á
landi, hefur náð um 18 metra hæð og
myndað fræ. Tekur ekki mikið pláss
og hentar því ágætlega í einkagarða.
Garðyrkja & ræktun
Sígræn gælutré – þriðji hluti
Apatré (Araucaria araucana).
Kanadalífviður (Thuja occidentalis).
Ýviður ýr (Taxus baccata).