Morgunblaðið - 05.01.2013, Blaðsíða 34

34 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 5. JANÚAR 2013
Það er gott að hlusta á Rás 1. Jólakveðjurnar eru t.d. á við ró-andi lyf í spennunni síðustu dagana fyrir jól. Og jafnvel örlarþar á glettni, sbr. kveðjuna frá „hugheilu fjölskyldunni“: góð-látleg ábending um ofnotkun tiltekins lýsingarorðs. Okkur
hættir víst flestum til að ofnota góð orð, og við það missa þau lit sinn.
Ég er t.d. hræddur um að ég grípi allt of oft til hrósyrðisins „frábær“.
Annars finnst mér of lítið um að þeim sé hrósað sem gera vel. Það
hrósa t.d. ekki margir starfsfólki Rásar 1 opinberlega. Hvar værum
við stödd án Sigurlaugar Mar-
grétar Jónasdóttur, Lísu Páls-
dóttur og Unu Margrétar Jóns-
dóttur, svo ég nefni aðeins þrjú
nöfn úr hópi „fjölskylduvinanna“ á
Rás 1?
Þegar þetta er skrifað er ég
nýbúinn að hlusta á Stein Steinar
(munum að seinna r-ið í Steinarr er nefnifalls-r!) lesa Tímann og vatnið
á Rás 1. Í 12. kvæði er þetta erindi: „Eins og naglblá hönd/ rís hin nei-
kvæða játun/ upp úr nálægð fjarlægðarinnar.“ Ég er viss um að
ástríðufullur kennari gæti gert nemendum gott með því að ræða þessi
orð. Hann þyrfti ekki að beita neinum lærðum hugtökum, en auðvitað
sakaði ekki að minnast á refhvörf eða þversögn. Lífið er þversagna-
kennt. (Hvað merkir annars lýsingarorðið naglblá? „Blá eins og nagli“,
„blá eins og nögl“ eða „með bláar neglur“ eins og sumar nútímakon-
ur?)
Margar bækur fá litla sem enga umfjöllun í fjölmiðlum. Þetta á ekki
síst við um fræðibækur. Ein slík kom út nú fyrir jólin, Handan hafsins,
áður óbirtar greinar eftir dr. Helga Guðmundsson. Ég lýsti annarri
bók þessa sama höfundar (Land úr landi, 2002) með þeim orðum að
þar væri eins og við værum stödd í leynilögreglusögu. Það sama á við
um þessa nýju bók. Með fádæma þekkingu og glöggskyggni dregur
höfundurinn fram rök sem leiða að óvæntum niðurstöðum. Einna at-
hyglisverðust fannst mér greinin um Færeyinga sögu, en þar setur
Helgi fram ný rök fyrir því að Sturla Þórðarson hafi komið að ritun
sögunnar meðan hann dvaldist vetrarlangt í Færeyjum eftir að hafa
brotið þar skip sitt. Ég hlýt að hvetja menn til að kynna sér þessa bók.
Stíll Helga er knappur, næstum „lakónískur“ á köflum. Þannig segir
hann, eftir að hafa bent á merkileg atriði, tengd heiðni og kristni (bls.
197): „Á Vesturlandi var fólk kristið. Þar var aldrei heiðni.“
Í bókinni eru ekki alltaf gefin óyggjandi svör. En þar eru settar
fram nýjar hugmyndir sem vekja nýjar spurningar. – Og gaman er að
sjá hvernig Íslendingar birtast á ólíklegustu stöðum og tengjast menn-
ingu annarra þjóða, sbr. greinina Ísfrón (bls. 37). Þar er brotum úr
ólíkum áttum raðað saman uns kominn er fram sérkennilegur rúna-
meistari, Ísfrón, sem í æsku hafði sýnt af sér allmikla mannvonsku
norður í Skagafirði og hét þá Ásmundur Einarsson.
Skemmtilegt hefði nú verið ef einhver útrásarmaðurinn hefði tekið
upp nafnið Ísfrón á góðu árunum.
Málið
El
ín
Es
th
erÞað vita það ekki margir, en Steinn Steinarr var almennt talinn óþolandi,
af vinum og kunningjum, fyrst eftir að hann uppgötvaði þversagnir.
Ég var niðri á efri
hæðinni áðan á eftir. Þar
var stórt smábarn í einlitu,
köflóttu teppi, sem ég kannast við
en hef aldrei séð áður. Ég las fyrir það
gamla sögu sem ég bjó til jafnóðum
um hvíta svartfugla sem hvísluðu
hástöfum örstutta ljóðabálka
og urðu landsfrægir í
sinni sveit.
Ísfrón
Tungutak
Baldur Hafstað
bhafstad@hi.is
Ásíðustu árum hefur hugtak, sem auðvitaðhefur lengi verið til, en lengst af lítið fariðfyrir, orðið æ algengara í alþjóðaumræðum.Það er hugtak, sem á ensku kallast „Reso-
urce nationalism“, en í þeim orðum felst tenging á
milli auðlinda og þjóðernisstefnu, eins konar þjóðleg
auðlindastefna. Nú hefur orðið þjóðernisstefna ekki
verið hátt skrifað í seinni tíð en hins vegar má segja,
að í hugmyndafræði, sem byggist á því að hver þjóð sé
eigandi auðlinda, sem finnast á hennar yfirráðasvæði
sé að finna kjarnann í þeirri sjálfstæðisbaráttu, sem
íslenzka þjóðin hefur háð frá lýðveldisstofnun.
Þorskastríðin voru barátta íslenzku þjóðarinnar fyrir
yfirráðum yfir eigin auðlindum, sem aðrar þjóðir
höfðu nýtt að hluta til öldum saman. Þeirri baráttu
lauk með fullum sigri okkar Íslendinga, þegar síðasti
brezki togarinn hvarf af Íslandsmiðum 1. desember
1976.
Í desember sl. kom út skýrsla á vegum brezkrar
hugveitu, sem gengur undir nafninu Chatham House,
þar sem því er spáð að yfirráð yfir auðlindum muni
verða eitt helzta kennileiti 21.
aldarinnar. Vaxandi mannfjöldi
og aukin velmegun bæði í Kína
og Indlandi leiða til vaxandi eft-
irspurnar eftir margvíslegum
vörum, bæði matvælum og öðru,
sem kallar á aukna nýtingu
þeirra auðlinda, sem fyrir eru á
jörðinni og í sumum tilvikum er
langt komið að nýta.
Yfirvofandi hætta á skorti á matvælum, olíu, gasi og
ekki sízt vatni leiðir til átaka þjóða í milli, verðbreyt-
inga, sem í sumum tilvikum leiða til mikilla pólitískra
sviptinga í einstökum ríkjum og öryggisleysis, sem
fólk finnur fyrir, þegar það hefur ekki lengur öruggan
aðgang að grunn nauðsynjum.
Þegar gífurleg verðhækkun varð á olíu upp úr 1970
og aftur um áratug síðar, vegna þess að arabaríkin
ráku stóru alþjóðlegu olíufyrirtækin af höndum sér og
tóku stjórn á nýtingu eigin auðlinda í sínar hendur var
það aðgerð, sem var sambærileg við útfærslu okkar á
fiskveiðilögsögu Íslands. En sú aðgerð umbylti efna-
hag margra þjóða m.a. okkar Íslendinga. Dýrari olía
þýddi gjörbreytingu í rekstri bæði sjávarútvegs-
fyrirtækja og heimila. Þegar Nasser, þáverandi for-
seti Egyptalands þjóðnýtti Súez-skurðinn sumarið
1956 voru Egyptar að taka auðlind, sem Súez-
skurðurinn var og er fyrir þá í eigin hendur.
Þegar Michel Rocard, fyrrum forsætisráðherra
Frakklands, var hér á ferð fyrir nokkrum mánuðum,
mátti heyra á honum að í Evrópu væru hugmyndir um
að taka ætti upp sama fyrirkomulag á stjórn og eign-
arhaldi norðurslóða eins og á Suðurskautslandinu,
sem er eins konar almannaeign á heimsvísu. Í þeim
hugmyndum felst, að auðlindir norðurslóða skuli ekki
teljast eign þeirra ríkja, sem að þeim liggja heldur
heimsins alls. Og þar er komi meginskýringin á því, að
Evrópusambandið með sínar 500 milljónir íbúa hefur
svo mikinn áhuga á fjarlægri eyju í norðurhöfum, þar
sem búa 300 þúsundir manna eða rúmlega það. Ef Ís-
land gengi í Evrópusambandið væri ESB búið að fá
sæti við borð þeirra þjóða, sem líta svo á að auðlindir
norðurslóða séu þeirra eign. Og þar með værum við
að bjóða 500 milljónum manna hlutdeild í þessari
hugsanlega miklu framtíðareign okkar.
Kannski sjáum við þetta í skýrara ljósi, ef við horf-
um til Grænlands. Það er enn stærri eyja með enn
færra fólki. Og þangað horfa stórveldin nú með von-
araugum, ekki sízt Kínverjar. Þeir gera sér vonir um
að fá þar aðgang að auðlindum, sem þeir þurfa á að
halda til þess að svara vaxandi eftirspurn á annan
milljarð manna eftir margvíslegum grunnþörfum.
Auðvitað finnst okkur fráleitt að 60 þúsund Græn-
lendingar njóti ekki góðs af gríðarlegum auðlindum,
sem þar eru til staðar. Auðvitað
finnst okkur fráleitt, að aðrar
þjóðir leggi undir sig auðlindir
Grænlendinga. Það væri sam-
bærilegt við það, þegar al-
þjóðlegu olíufyrirtækin lögðu
undir sig olíulindir araba-
ríkjanna.
En það er ekki víst að allir
aðrir líti þetta sömu augum.
Fyrir skömmu birtist á vefsjónvarpi brezka blaðsins
Financial Times viðtal við ungan fjármálamann, sem
sá þessa framvindu alla í allt öðru ljósi. Hann átti erf-
itt með að leyna vanþóknun sinni á þeim kröfum
þjóða, sem búa yfir auðlindum að ætlast til þess að al-
þjóðleg stórfyrirtæki greiði stóran hluta af hagnaði
sínum af nýtingu þeirra auðlinda til þjóðanna, sem
þær eiga. Hann býsnaðist yfir því að í heimsókn til
höfuðborgar eins Suður-Ameríkuríkis, hefði hann séð
hundruð þúsundir manna þramma um götur og gera
kröfu til þess að hagnaður af eigin auðlindum þeirra
rynni í vasa fólksins í landinu en ekki sjóði alþjóðlegra
stórfyrirtækja.
Í margra augum verða hin hugmyndafræðilegu átök
21. aldarinnar á milli „resource nationalism“, þjóð-
legrar auðlindastefnu og alþjóðavæðingar, þar sem
allt á að vera opið og sem minnstar hindranir í vegi
fyrir því að þeir sem hafa til þess fjárhagslegt bol-
magn nýti allt sem þeir fá aðgang að eins og þeim
hentar og í eigin þágu.
Við Íslendingar þurfum að átta okkur á að barátt-
unni fyrir yfirráðum yfir auðlindum okkar lauk ekki
með lyktum þorskastríðanna. Það er nýr kafli í þeirri
baráttu framundan. Sá kafli snýst um það að við njót-
um sjálfir góðs af þeim aðgangi, sem við vegna legu
lands okkar höfum að norðurslóðum, auðæfum þeirra
og uppbyggingu.
Hvort sem mönnum líkar betur eða verr er það okk-
ar hagsmunum til framdráttar að gerast málsvarar og
merkisberar þjóðlegrar auðlindastefnu.
Þjóðleg auðlindastefna
Þegar Nasser þjóðnýtti Súez-
skurðinn sumarið 1956 var
hann að framkvæma þjóð-
lega auðlindastefnu
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Þegar ég undirbjó fyrirlestur,sem ég flutti á dögunum um
stjórnmálaskörunginn Winston
Churchill, bar Pólland á góma í
samtali við einn vin minn. Ég benti
á, að eftir Münchenarsamkomulagið
1938 tóku Pólverjar þátt í að sund-
urlima Tékkóslóvakíu, stukku á hið
varnarlausa ríki eins og hrægamm-
ur. Engu að síður fóru vesturveldin
í stríð við Þýskaland, eftir að Hitler
réðst inn í Pólland að vestanverðu,
en skömmu síðar réðst Stalín inn í
landið að austanverðu (eftir leyni-
samkomulag við Hitler), en ekki
var farið í stríð við hann.
Vinur minn benti mér þá á aðra
athyglisverða staðreynd: Stríðið
hófst til að frelsa Pólland úr klóm
voldugs nágranna. En eftir stríð
var það skilið eftir í klóm voldugs
nágranna. Í þeim skilningi var
stríðið tilgangslaust.
Hlutskipti Póllands á tuttugustu
öld hefur verið sorglegt. Allri al-
vöru fylgir þó nokkurt gaman.
Bandaríski kvikmyndaleikstjórinn
Woody Allen sagði í kvikmyndinni
Manhattan Murder Mystery frá
1993: „Ég get ekki hlustað mikið á
Wagner. Mig fer þá að langa til að
leggja Pólland undir mig.“ Hitler
og aðrir nasistar höfðu mikið dálæti
á þýska tónskáldinu Wagner.
Frjálslyndi flokkurinn íslenski,
sem varð til upp úr 1924 og sam-
einaðist 1929 Íhaldsflokknum í
Sjálfstæðisflokknum, hafði kjör-
orðið: „Ísland fyrir Íslendinga!“
Svipað kjörorð hafði heyrst í Sví-
þjóð 1886: „Sverige för Svensk-
arna!“ Þá sagði háðfuglinn Falstaff
Fakir (sem hét raunar Wallen-
gren), að sitt kjörorð væri:
„Nordpolackarna åt nordpolack-
arne“ (Norðurpólinn fyrir Norður-
Pólverjana).
Pólski háðfuglinn Stanislaw Lec
lýsti einnig tuttugustu öldinni vel í
tveimur umhugsunarverðum setn-
ingum í bókinni Úfnum hugsunum
sem kom út 1959. Önnur er: „Þegar
myndastyttur eru brotnar, ætti að
hlífa stöllunum. Þeir koma alltaf í
góðar þarfir.“ Hin setningin er
spurning: „Teljast það framfarir,
þegar mannæta notar hníf og gaff-
al?“
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Pólland