Fréttir - Eyjafréttir - 05.10.2000, Blaðsíða 17

Fimmtudagur 5. október 2000
Fréttir
17
Sögulegu Ijósi brugðið á Stafkirkju,
Skans, Landlyst og Hringskersgarð
Fróðlegt erindi Olafs Týs Guðjónssonar úr sögu Vestmannaeyja við vígsluna á laugardag
LANDLYST á sér merka sögu og henni eru gerð skil á athyglisverðri sýningu sem sett var upp í húsinu.
í tengslum við vígslu Landlystar og
safnasvæðisins á Skansinum flutti
Ólafur Týr Guðjónsson fróðlegt
erindi um sögu Vestmannaeyja. Hóf
hann frásögninaá árinu 1000 þegar
fyrsta kirkja á Islandi var byggð í
Vestmannaeyjum. „í tilefni af
vígslu svæðisins er rétt að minnast á
nokkur atriði sem tengjast þeim
mannvirkjum sem hér eru til sýnis.
Öll eru þau samofin sögu Vest-
mannaeyja þó á ólíkan máta sé,“
sagði Ólafur og byrjaði að segja frá
Stafkirkjunni.
Stafkirkjan
„Árið 1000 skipar sérstæðan sess í
sögu íslensku þjóðarinnar. Deilt var
um það manna á meðal hvort leggja
ætti niður skurðgoðadýrkun ásatrúar
og hefja kristni til vegs og virðingar.
Norðmenn, með Ólaf konung
Tryggvason höfðu þá þegar gert slíkar
og þvílíkar breytingar í sínum garði og
vildu gjaman leggja sitt af mörkum tíl
að íslendingar gerðu slíkt hið sama.
Þegar leið að Alþingi vorið 1000 þá
sigldu þeir Gissur hvíti Teitsson og
Hjalti Skeggjason út tíl íslands með
fyrirmæli frá Ólafi konungi um að
reisa þar kirkju er þeir kæmu fyrst að
landi.
Lentu þeir félagar í Eyjum og gerðu
það sem fyrir þá var lagt, báru í land
kirkjuvið og stofnuðu kirkju á staðn-
um. Segir sagan að hlutkestí hafi ráðið
því að byggt var norðan vogsins, þ.e. á
Hörgeyri sem er hér undan Löngu. Nú
vil ég ekki ætla að iðnaðarmenn í lok
tuttugustu aldar séu svo miklar lið-
leskjur í starfi sínu að þeir séu
margfalt lengur að reisa kirkjuhús en
trésmiðir fyrir þúsund árum. Því má
fúllyrða að kirkjubyggingin í þá daga
hafi hvorki verið háreist né mikil að
grunnfleti. Það má jafnvel með
nokkuð góðum rökum halda því fram
að hér hafi verið um að ræða einhvem
vísir að altari og e.t.v. þakhreysi tíl að
veijast vatni og vindi en stofnun kirkju
hafi verið fólgin í samfélagi safn-
aðarins. Vitað er að þeir félagar Gissur
og Hjaltí höfðu ekki langa viðdvöl hér
í Eyjum, enda mesta ljörið á landinu á
Þingvöllum. Áttu þeir einnig eftir að
reyna hvað mest þeir máttu að afla
nýrri trú fylgis og óvíst var hvort
höfðingjar vítt og breitt um landið
gætu sameinast um svo stórfelldar
breytíngar.
Hvers vegna lentu þeir fyrst í
Eyjum? Varla komu þeir vegna gæða
neysluvatns, það var víðast hvar betra
en hér. Tæplega hefur það þótt metn-
aðarmál að kristna þessar fáu hræður
er hér bjuggu í þann tíð. Hitt er
líklegra að þeir hafi komið hingað í
þeirri vissu að hér fengi kirkjan líklega
að standa í friði jafnvel þó svo færi að
Islendingar almennt gerðust ekki
kristnir. Einnig er líklegt að höfðingi
sá sem hér réð ríkjum, trúlega Ormur
Heijólfsson, hafi þá þegar verið búinn
að taka kristna trú. Við skulum nú láta
þessum spekúlasjónum lokið því
tæplega leysum við þessa þúsund ára
gátu hér og nú.
Hvað sem öllu líður þá ber
Stafkirkjan, sú er nú prýðir þetta
svæði, byggingarlist þessa tíma fagurt
vitni og er sómi að. Hafi norska þjóðin
þökk fyrir gjöfina.
Skansinn
Upphaf virkis á þessum stað má rekja
til að Friðrik II Danakonungur fékk
flotaforingja sínum, Hans Holts það
verkefni að byggja hér vamarvirki eða
fallbyssuskýli árið 1586. Skyldi Hans
taka með sér nægan liðsafla og
skotfæri og reisa virkið við höfnina.
Hlutverk þess var fyrst og síðast að
halda Englendingum frá því að versla
við Eyjamenn eða yfirleitt að hafa
nokkra aðstöðu á Heimaey. Englend-
ingar höfðu þá um margar aldir átt í
eijum við Dani vegna fiskveiða og
viðskipta. Var meira að segja fyrsti
vísir að virki gert af enskum snemma
á fimmtándu öld. Ekki er vitað með
vissu hvar virki þetta stóð en Sigfús
M. Johnsen telur líklegast að það hafi
staðið einhvers staðar nálægt því sem
Bárustígur er nú. Þetta var nú útúrdúr
um ensk virki. Danir voru ekki alltaf
mjög áhugasamir um viðhald virkisins
og vildi það stundum drabbast niður
en þess á milli héldu þeir Skansinum í
góðu standi. Þegar sjóræningjamir
komu frá Algeirsborg 1627 þá
bjuggust þeir við viðbúnaði og
vömum við höfnina en hvergi er þess
getið að nokkm sinni hafi verið hægt
að gera þeim einhvetja skráveifu.
Skömmu eftir Tyrkjaránið var virkið
tekið vel í gegn og var það nálægt
1000 fermetrum. Eyjamenn urðu að
sjálfsögðu að byggja virkið í skyldu-
vinnu fyrir danska verslunarforstjóra.
Nú varð viðhald virkisins betra og
fallbyssu haldið í sæmilegu standi,
menn fóm að standa vaktir á Helga-
felli á nóttunum allt frá krossmessu á
vorin og fram eftir hausti. Hélst þetta
skipulag fram yfir 1700 en er leið á
átjándu öldina þá fór enn að minnka
áhuginn fyrir viðhaldi virkisins og
þörfm e.t.v. talin minni en áður. Um
miðja 19. öld lét kapteinn von Kohl
sýslumaður enn gera endurbætur á
Skansinum og tók síðan upp á því að
halda heræfmgar við Skansinn. Var
meira að segja dubbað upp á gömlu
fallbyssuna sem staðið hafði ónotuð í
geymslu Dana. Herfylki þetta er
líklega eina alíslenska sveitin sem
með skipulegum hætti hélt úti
heræfingum hér á landi.
Alltaf horfum við upp á það að
atburðir endurtaka sig því u.þ.b. einni
öld síðar standa breskir hermenn vörð
um innsiglinguna og hvar annars
staðar en á Skansinum
Landlyst
Samfélag Vestmannaeyinga fyrr á
öldum var lítið samfélag, fámennt og
bjó við afar harðan kost. Fjöldi eyja-
skeggja hefur allt fram til loka
nítjándu aldar verið bundinn við
fjögur- til fimmhundruð manns og
ekki er hægt að segja að samfélagið
hér hafi verið sjálfbært. I sóknar-
lýsingu Jóns Austmanns sem hér var
prestur á árunum 1827-1858 er þess
getið að af 330 bömum sem fæddust á
árabilinu 1817-1842 þá létust 244 úr
ginklofaveiki.
Það er að segja að rúmlega 70 %
ungbama létust á fyrsta ári, auk allra
þeirra sem létust áður en fullorðins-
ámm var náð. Gerður var saman-
burður á dánartölum í Danmörku, á
Islandi og í Vestmannaeyjum og kom
í ljós að af hveijum 1000 fæddum
bömum í Danmörk dóu 175 á fyrsta
ári, á Islandi var þessi tala 304 en af
hverjum 1000 fæddum bömum í
Vestmannaeyjum þá dóu 742.
Á þessum ámm komst nokkur
skriður á heilbrigðismál í Vestmanna-
eyjum og var í fyrsta skipti skipaður
læknir í Vestmannaeyjum árið 1828
og var eitt meginmarkmið læknanna
sem komu fyrstu misserin að finna
leið til að útrýma hinni skæðu
ginklofaveiki.
Iversen Haaland læknir, sá þriðji í
röðinni sem hingað var sendur, kom
fram með þá tillögu að reist skyldi
fæðingarstofa og konum gert skylt að
leggjast þar inn og fæða þar böm sín.
Einnig skyldu þær ásamt bami sínu
dvelja á fæðingarstofunni í 3-4 vikur
til almennrar aðhlynningar. Töldu
læknar að rekja mætti ástæðuna fyrir
svo gríðarlegum ungbamadauða til
vanhirðu og óþrifa af ýmsum toga.
Drykkjarvatn töldu þeir óhæft.
Ekki gekk þrautalaust að draga
gullið úr sjóðum danska ríkisins tíl að
standa straum af kostnaðj en hægt og
bítandi hafðist það þó. Á vordögum
1847 kom Dr Schleisner til Vest-
mannaeyja og hafði hann í farteskinu
leyfi yfirvalda að koma á fót
umræddri fæðingarstofu. Fyrsta bam-
ið sem þar fæddist dó reyndar úr
ginklofaveiki en síðan ekki söguna
meir. Fæðingarheimilið var fyrst til
húsa í svokölluðum Danska Garði en
árið 1949 var stofnunin flutt í
Landlyst. Reyndar verður að segja
söguna eins og hún er, gekk svo vel að
útrýma ginklofaveikinni að sængur-
konur fengust ekki lengur til að fæða
böm sín á fæðingarstofunni. Allur
aðbúnaður ungbama og sængur-
kvenna batnaði til muna í heima-
húsum svo ekki er hægt að segja
annað en að baráttan fyrir fæðingar-
stofunni hafi skilað sér.
Hringskersgarður
Árið 1912 samþykkti sýslunefnd
Vestmannaeyja að fela dönskum
verkfræðingi, Carli Bech að gera
tillögur til að bæta Vestmanna-
eyjahöfn. Niðurstöður hans vom í
fjórum liðum, Byggja hafnargarð á
Hörgeyri, byggja hafnargarð á Hring-
skeri, smíða bryggju með uppfyllingu,
dýpka höfnina í 5,4m, 2m um ljöm.
Var hafist handa við syðri hafnar-
garðinn 1914, var farið út Hafnareyri
og út í Hringsker. Áætluð lengd 170m.
Gekk á ýmsu við framkvæmdina,
menn töldu gijótið of smátt og of létt,
ekki hlaðið sem skyldi og fleira í þeim
dúr. Upphaflega var vísað á gijót í
aðeins 500m íjarlægð og vom lagðir
jámbrautarleinar þaðan og að garð-
stæðinu og seinna út eftir garðinum.
Lokið var við Hringskersgarð í
september 1916 og höfðu menn þá
þurft að tví- og þríbyggja hluta hans
vegna þess að sterk austanáttin og
beljandi brimið höfðu skolað hluta
hans í burtu. Ekki var allt búið enn því
aðeins mánuði síðar gerði íjögurra
daga illviðri sem stórskemmdu
garðinn og enn frekari skemmdir urðu
síðan í byijun nóvember. Þá sprakk
garðhausinn frá, seig um tvo metra og
færðist breidd sína inn í höfnina. Sama
varð uppi á teningnum með garðinn
sjálfan, það gróf undan honum, hann
færðist til og að lokum var ekki annað
eftír en rústir einar og að auki lá við að
hann lokaði innsiglingunni sem hann
upphaflega átti að veija. Kom nú í ljós
að áhyggjur manna um að garðurinn
væri of veikbyggður áttu við rök að
styðjast.
Fyrsta bæjarstjóm, sem kosin var í
Vestmannaeyjum 1919, tók við
hafnargerðinni og segir Páll Kolka í
tímaritinu Perlur að „Hinn ungi bær
tók í arf ífá móður sinni, Vestmanna-
eyjasýslu, hina hörmulegustu
vöggugjöf, hafnargerðina, eitthvert
mest mislukkaða fyrirtæki á landinu."
Má segja að menn hafi þurft að
byija algerlega frá gmnni. Garðurinn
varð nú mun breiðari og lengd hans
varð að lokum 200m. Stöðugt þurfi að
styrkja hann og var unnið við garðinn
nær því á hveiju ári frá 1914 til 1930.
Þá er skrifað að þetta muni dýrasta
mannvirki sinnar tegundar á landinu.
Varð nú hlé á viðgerðum í nokkur ár
en 1942 þurfti enn að laga og bæta og
var þá tekið blágrýti úr skriðunum við
Fjósaklett til að nota við uppfyll-
inguna. Af framansögðu má sjá að
Vestmannaeyingar hafi lagt mikið á
sig til að eignast trausta og ömgga
höfn, enda þar að finna þann lífskraft
sem samfélagið þurfti til að blómgast
og dafna.
Sjóveituhús
f alllangan tíma hafði tíðkast hér í
Eyjum að þvo fisk upp úr sjó sem
tekinn var upp í gegn um króargólfið
eða borinn upp úr flæðarmálinu. Þegar
útgerðin tók að dafna í upphafi
tuttugustu aldar og íbúaíjöldi fimm til
sexfaldaðist á skömmum tíma þá varð
þessi háttur ekki lengur boðlegur
erlendum kaupmönnum og fékk Vest-
mannaeyjafiskurinn illt orð á sig
vegna lélegra þrifa. Strax árið 1922
kom tíl umræðu á fúndi hafnamefndar
tillaga um að byggja sjóveitu sem
duga skyldi öllum fiskverkahúsunum.
Allt var sett á fullt, teiknað hús, sótt
um lán og útboða leitað en.... Eins og
stundum gerist ...málum frestað, og
ífestað enn og írestað lengur. Það varð
ekki fyrr en 1931 að byggingarfram-
kvæmdir hófust, dæluhús og sjó-
geymir skyldu steypt. Hæð geymisins
var 4,5m, þvermál 12m og tók hann
400 lestir af sjó. Lagðir vom til að
byija með tréstokkar ffá honum og
vestur með Strandgötu og var nú
kominn sjálfrennandi sjór í allar krær.
Eins og gefur að skilja varð hreinlæti
bætt til mikilla muna við þessar
framkvæmdir og þótti ekki vanþörf á.
Einnig má geta þess að eftir að
sundlaugin, Miðhúsalaug svokölluð
tók til starfa 1935 þá var fenginn sjór
úr þessum sama sjógeymi.
Læt ég nú lokið þessari samantekt
um mannvirkin á þessu nýja úti-
vistarsvæði okkar og óska öllum
Vestmannaeyingum tíl hamingju með
hvemig til hefur tekist,“ sagði Ólafur
Týr.