Fréttablaðið - 06.09.2014, Blaðsíða 32

6. september 2014 LAUGARDAGUR| HELGIN | 32
FLÆKJUSAGA
Illugi Jökulsson veltir
fyrir sér af hverju
Elagabalus entist
í fjögur löng ár
á valdastóli
Rómaveldis
þótt margir
miklu hæfi-
leikaríkari
keisarar
entust mun
skemur.
Jafnvel
snarvitlausir
keisarar eins og
Caligula og Neró
virðast yfirveg-
aðir stjórnvitr-
ingar við hliðina
á þessum manni,
furðulegasta
keisara Rómar
fyrr og síðar …
Hann hafði enga
hæfileika, hvorki
raunverulega né
táknræna.
V aldastaðan er undarlegt fyrir-bæri. Ég á við einhvers konar embætti eða vegtyllu sem menn hafa komið sér upp og sá sem þar situr öðlast sjálfkrafa vald yfir öðrum, mismikið eftir
aðstæðum, en stundum og líklega furðu
oft alveg burtséð frá því hvort hann eða
hún hefur einhverja sérstaka verðleika til
að bera. Sorglega mörg tilvik má finna úr
sögunni (allri sögu, alltaf, alls staðar) um
að menn hafi komist í valdastöður fyrst
og fremst vegna aðstæðna, jafnvel ætt-
ernis, eða þá einhverra blekkinga eða
peninga eða vel heppnaðs lýðskrums eða
kannski bara vegna heppni en í versta
falli vegna yfirgangs og frekju. Og leiti
nú hver með sjálfum sér að dæmum um
þetta. En furðulegt er hvað fólk er síðan
gjarnt á að sýna valdamanninum mikið
langlundargeð, sé hann eða hún komin á
sinn stall, sama þótt hæfileikar reynist
engir vera eða valdamaðurinn geri jafn-
vel af sér tóma vitleysu. Samt skal haldið
ótrúlega lengi í stöðuna og ekki hróflað
við henni fyrr en í lengstu lög.
Eins og ævinlega er auðvelt að finna
brúkleg dæmi um þetta úr sögu Róm-
verja!
Rómarríkið var herveldi í eðli sínu.
Þannig óx það úr grasi og þannig var
sjálfsmynd þess allt til hinna bitru enda-
loka: dátinn með sverð og spjót var tákn
þess, harðneskja og þolgæði voru hinar
æðstu dyggðir. Karlmennska, sem sé; það
er erfitt að komast undan því orði í þessu
sambandi. Keisarinn átti að vera tilbúinn
til að leiða her sinn til orrustu hvenær
sem þörf væri á; það var tilgangur hans,
miklu frekar en nokkuð annað. Ef hann
stóð sig ekki á því sviði, þá leið aldrei á
löngu þar til einhvers staðar úti í horni
var farið að hvíslast á og brýna hnífa.
Þeim mun undarlegra er það að Róm-
verjar skyldu í fjögur ár þola á keisara-
stóli sínum hálfgert – eða nei, hálfgert er
alls ekki nógu sterkt orð – algert er sönnu
nær – já, algert skrípi sem var eins fjarri
því að líkjast hinni hefðbundnu róm-
versku táknmynd valdhafans og frekast
er unnt. Og hafði heldur enga þá verðleika
til að bera sem réttlætt gætu að hann
færi með valdið. En af því hann valt ein-
hvern veginn í valdastól, þá hélst hann
þar í fjögur löng ár. Jafnvel snarvitlausir
keisarar eins og Caligula og Neró virð-
ast yfirvegaðir stjórnvitringar við hlið-
ina á þessum manni, furðulegasta keisara
Rómar fyrr og síðar, honum Elagabalusi.
Hann hafði enga hæfileika, hvorki raun-
verulega né táknræna, samt lafði hann
sem sagt í þessi fjögur ár. Sem er eitt
af sorglegri dæmum sögunnar um hvað
valdastaðan er sterk.
Pilturinn sem seinna kallaðist Elagaba-
lus fæddist um það bil árið 203 e.Kr. í Sýr-
landi. Faðir hans var háttsettur embættis-
maður en ekki atkvæðamikill, öðru máli
gegndi um móður hans. Hún hét Júlía
Sóemías og var af miklu mektarfólki sýr-
lensku, þau voru frá Homs, þeirri hrjáðu
borg sem nú er í rúst vegna borgarastríðs,
og í ættinni voru æðstu prestar guðsins
Elagabalusar, hann var sólarguð, og sonur
hennar Júlíu Sóemías varð æðsti prestur
guðsins kornungur. Því hlaut hann að end-
ingu nafn guðsins sjálfur.
Ringlað ungmenni
Árið 217 varð uppi fótur og fit í Róma-
veldi. Keisarinn Caracalla var myrtur um
það bil sem hann var að leggja af stað í
herferð gegn Pörþum, sem þá réðu Pers-
íu og Mesópótamíu. Enginn saknaði Cara-
calla, enda var hann fúlmenni, en hann
átti engan son svo ekki gat arftaki hans
komið úr þeirri átt. Einn af herforingjum
hans tók því völdin, Macrinus hét hann,
en hann varð fljótt óvinsæll og þótti til
dæmis ekki nógu herskár. Og þá sáu Júlía
Sóemías og önnur hasarkvendi úr hennar
ætt sér leik á borði. Svo vildi til að móður-
systir Júlíu Sóemías var móðir Caracalla.
Júlía Sóemías og mamma hennar, Júlía
Mesa, komu þeirri kjaftasögu nú á kopp-
inn að Elagabalus, sem þá var 14 ára,
væri í raun sonur Caracella og ætti því
rétt á keisaratign, þótt óskilgetinn væri.
Þær Júlíur hættu aldrei við hálfnað verk
og komu því nú til leiðar að herdeild í
Sýrlandi gerði uppreisn og lýsti stuðn-
ingi við keisaratign til handa Elagaba-
lusi. Svo fór að Macrinus beið lægri hlut
og var vitaskuld myrtur, og árið 218 hélt
því Elagabalus innreið sína í Róm sem
keisari heimsveldisins, arftaki Ágústus-
ar, Hadríanusar, Trajanusar og Markús-
ar Árelíusar. Og þá var nú aldeilis haldið
partí.
Elagabalus var þá að vera 15 ára og
óhætt virðist að segja að hann hafi verið
afar ringlað ungmenni. Þvílíkar sögur
voru festar á blað um hann eftir að hann
dó að einhverjar þeirra hljóta að hafa
verið ýktar og upplognar en þó standa
nógu margar eftir til að segja manni að
hvað svo sem Elagabalus kann að hafa átt
að gera við líf sitt, þá átti hann ekki að
vera keisari í Róm. Miklum og næstum
ótrúlegum sögum fer af kynsvalli sem
nú hófst við hirðina, Elagabalus lagði
lag sitt við bæði kyn sem í þá daga þótti
í sjálfu sér hneykslanlegt og benda til að
hann væri spilltur og gott ef ekki vond-
ur maður, en algjört taumleysið og rudda-
skapurinn vekja vafalaust meiri furðu
og jafnvel ugg hjá okkur umburðarlyndu
nútímafólki. Auðvitað er engin
leið fyrir okkur að vita hvað
hafði gengið á í uppeldi hins
unga manns sem gerði hann
að svo kynferðislegu dýri
sem heimildir greina frá;
hann neyddi hirðfólk til að
taka þátt í öllu mögulegu sem
það hafði engan áhuga á, hann
fór út á götur og seldi sig opinber-
lega og hann nauðgaði og neyddi til
að giftast sér eina af hinum ginn-
heilögu Vestumeyjum þeirra
Rómverja. Hann gekk reyndar
að eiga fimm konur á stutt-
um tíma en sagðist þó fyrst
og fremst vera „drottning
Hieroclesar“ en sá var öku-
maður kappakstursvagna og
upphaflega þræll sem Elagaba-
lus gaf frelsi. Fleiri myndar lega
íþróttamenn kallaði hann eigin-
menn sína.
Öfgafullt líferni reyndi á
Allt þetta var ansi langt frá
þeim táknmyndum um þol-
gæði, einfalt líf og strang-
leika sem Rómverjar héldu enn
í heiðri að nafninu til, þótt keis-
arar eins og Caligula hefðu vissu-
lega reynt mjög á þolrif þeirra tákn-
mynda með öfgafullu líferni sínu.
En tvennt greindi Elagabalus
frá ruglukörlum eins og Cali-
gula. Í fyrsta lagi reyndi hann
að útbreiða trú á sinn sýr-
lenska guð á kostnað hinna
hefðbundnu rómversku guða.
Þeir guðir voru að sönnu orðn-
ir ansi útvatnaðir, en Rómverj-
um fannst of langt gengið að eiga
SKRÍPIÐ Á VALDASTÓLNUM
í einni svipan að taka upp nýja trú á
miðausturlenskan sólarguð. Í öðru lagi
gerði Elagabalus ekki minnstu tilraun til að
stjórna ríkinu meðan hans langa grodda partí
stóð yfir. Meira að segja Caligula gerði það
– svona með annarri hendinni að minnsta
kosti. Stjórn ríkisins var nú öll í höndum
móður Elagabalusar og ömmu, Júlíu Sóemí-
as og Júlíu Mesu. (Konur fengu aðgang að
öldungaráðinu meðan þær réðu ferðinni.
Almáttugur, hvað Rómverjum var lítið
skemmt!) Eigi að síður létu Rómverjar þessa
meintu „stjórn“ Elagabalusar yfir sig ganga
í fjögur löng ár, einfaldlega af því að hann
var lentur á valdastólnum og þá var meira
en að segja það að blása honum þaðan burt.
Það er ein af óútskýrðum gátum Rómaveldis
af hverju Elagabalus entist þetta lengi þótt
mörgum miklu hæfileikaríkari keisurum
væri steypt af stóli miklu fyrr.
Að lokum var það amma hans, Júlía Mesa,
sem stóð fyrir uppreisn gegn honum. Hún
skynjaði að þetta gengi ekki endalaust. Þá
lét hún dubba 13 ára son yngri dóttur sinnar
upp til keisara í staðinn, Alexander Seve-
rus hét hann. Elagabalus var höggvinn í
spað ásamt móður sinni sem reyndi fram
á síðustu stundu að vernda son sinn fyrir
sverðum samsærismanna. Höfuðlausu líki
þessa misheppnaða valdamanns var varp-
að í ána Tíber.
Hann var átján ára.
STRÁKSI
ELAGABALUS.
JÚLÍA SÓEMÍAS