Húnavaka - 01.05.2000, Blaðsíða 125

HERMANN PALSSON:
Forn vinátta
1.Inngangur
I riti sínu um húmanisma miðalda minnist enski fræðimaðurinn R.W.
Southern’ ýmissa breytinga sem urðu á hugmyndaheimi álfunnar á tólftu
öld. Þá fara spekingar að viröa mannlegt eðli af dýpra skilningi en tíðkast
hafði með forverum þeirra um langan aldur; áhugi á sjálfsþekkingu vex;
sönn vinátta verður þá þyngri á metunum en þekkst hafði lengi. Aukin
kynni af kverinu Um vináttu eftir rómverska snillinginn Cicero2 og
öðrum suðrænum fornritum urðu þessum þætti mannúðarstefnu til
mikillar styrktar.
Vitaskuld er vinátta ævaforn arfur sem varðveist hefur með
Islendingum og öðrum þjóðum frá ómunatíð en hitt gerðist á tólftu öld
að þá verður vinskapur ranunari þáttur í hugmyndakerfi lærðra manna
en áður hafði átt sér stað, enda kemur fýrir bragðið æ skýrar í ljós hve
eðli vináttu er flókið. Svipuðu máli gegnir um hana og hvers konar
mannleg verðmæti að ekki er unnt að átta sig á henni til hlítar nema
aðrar hugsjónir séu teknar til greina.
I íslenskum fornritum úir og grúir af orðskviðum og öðrum
spekiorðum sem varða vináttu; sum þeirra eru heimafengin en önnur
þegin úr suðrænum skræðum. Hér er ekki hugmyndin að rekja allar þær
rætur sem liggja suður í álfu en þó þykir mér skylt að minnast þriggja
rita sem snarað var á móðurmálið á tólftu og jrrettándu öld og íslenskir
skólapiltar kynntust raunar á latínu. Fyrst skal nefna Rómverja sögu; hún
er þýðing á völdum köflum úr verkum tveggja rómverskra höfunda,
þeirra Sallusdusar, sem var fæddur árið 86 fyrir Krists burð, og Lúkanusar
sem var fæddur árið 39 efdr Krist. Báðir höfundar fjölluðu um rómverska
sögu, Sallusdus í óbundnu máli en Lucanus í löngum kvæðabálki, sem
honum entist þó ekki aldur til að ljúka við, enda var hann ekki nema
hálf-þrítugur þegar hann féll frá. Islenskir nemendur frá því á elleftu öld
lásu rit þessara fornmanna á frummálinu og þýðingin mun að öllum
líkindum hafa verið gerð upphaflega til auðvelda ungum piltum námið.
Næst skal nefna Hugsvinnsmál, sem eru ort undir ljóðahætti, einkar
frjálsleg þýðing á latnesku spekikvæði frá þriðju öld eftir Krist. Skáldið