Dagblaðið Vísir - DV - 14.04.2010, Blaðsíða 24

24 MIÐVIKUDAGUR 14. apríl 2010
„Þetta var mjög sérstök lífsreynsla,
sérstaklega fyrstu vikurnar sem ég
tók þátt í þessu. Það þyrmdi yfir
mig: Alerfiðasta verkefni sem ég hef
nokkurn tímann staðið frammi fyrir,“
segir Vilhjálmur Árnason, prófess-
or í heimspeki við Háskóla Íslands
og einn af höfundum siðfræðihluta
skýrslu rannsóknarnefndarinnar, að-
spurður hvernig það hafi verið fyrir
hann að takast á við siðferðilegu um-
ræðuna um efnahagshrunið.
„Var þetta ekki á stundum eins og
að fást við höfuðsyndirnar sjö?“ spyr
blaðamaður Vilhjálm en höfundar
siðfræðihlutans tóku þátt í nokkrum
skýrslutökum yfir helstu gerendum
hrunsins, meðal annars Sigurði Ein-
arssyni, Sigurjóni Árnasyni og ýms-
um öðrum starfsmönnum íslensku
bankanna þar sem áhugaverð sjón-
armið koma fram sem varpa ljósi á
þankaganginn í íslensku bönkunum
á árunum fyrir hrunið. „Ég er alveg
handviss um að ekki er hægt að út-
skýra framferði bankamanna án þess
að það sé tengt við viðhorf og gildi í
okkar samfélagi,“ segir Vilhjálmur.
Rosalega sláandi
Vilhjálmur segir að eitt af því mest
sláandi í vitnaskýrslunum hafi ver-
ið samtal sem nefndin átti við Krist-
ján Gunnar Valdimarsson, yfirmann
skattasviðs Landsbankans og einn
helsta sérfræðings bankans í af-
landsviðskiptum: „Hann er að tala
um flottræfilsháttinn hjá banka-
mönnunum og hvernig þeir keyptu
sér húsnæði á dýrasta stað í einhverri
rándýrri, erlendri borg út af ein-
hverju útsýni sem þar var. Svo vant-
aði eitthvert fólk barnapíu og þá var
flogið eftir henni í einkaþotu. Þetta
er svona dæmi um algjöra peninga-
sóun. Það var alveg ótrúlegt mat á
því hvað menn gerðu við peningana
sína,“ segir Vilhjálmur.
Hann segir að þetta sjónarmið
hafi einnig komið fram í máli Sig-
urðar Einarssonar, stjórnarfor-
manns Kaupþings. „Ég man að ég
spurði Sigurð Einarsson um stóra
húsið hans í Borgarfirðinum. Hann
tók það mjög óstinnt upp. Sagði að
sér fyndist þetta komið langt út fyr-
ir verksvið nefndarinnar að vera
að eyða tímanum í svona umræðu.
Þetta finnst mér hins vegar koma
samfélaginu við: Það var ótrúlega
mikið umburðarlyndi í samfélag-
inu gagnvart þessum lífsmáta hinna
ríku,“ segir Vilhjálmur en hluti þess
sem rætt er um í siðfræðihlutanum
snýst einmitt um lifnaðarhætti og
lífsgildi á Íslandi fyrir hrunið.
Hrár raunveruleiki
Vilhjálmur segir að hlutverk þeirra í
siðfræðihlutanum hafi verið að reyna
að fanga þessi viðhorf í samfélaginu
á þessum árum. „Mér fannst að ef
þessari vídd yrði sleppt yrði heildar-
greiningin í skýrslunni ónákvæmari.
Við þurftum að velja okkur ákveðna
þætti til að fjalla um sem kölluðust á
við aðra umfjöllun í skýrslunni. Þessi
veruleiki sem ég kynntist þarna var
vissulega hrárri en sá sem ég á að
venjast úr heimspekinni, jafnvel þó
ég hafi stundað praktíska heimspeki.
Til dæmis þurfti ég að vinna með
gögn, sem er eitthvað sem heimspek-
ingar gera ekki yfirleitt, ég skoðaði til
dæmis farþegalista einkaflugvéla úr
einhverju flugskýli á Reykjavíkur-
flugvelli. Þetta er dálítið sérstök að-
staða að lenda í en gerði þetta starf
mjög skemmtilegt. Svo fannst mér oft
áhugavert að sitja skýrslutökurnar,“
segir Vilhjálmur.
Svarið er já
Vilhjálmur segir að greiningin í sið-
fræðihlutanum sé ekki byggð á kenn-
ingum í siðfræði, til dæmis nytja-
stefnunni eða siðfræði Immanúels
Kant, heldur sé um það sem hann
kallar „innri gagnrýni“ að ræða: „Það
er eðlilegt í svona vinnu að koma ekki
með kenningar inn í greininguna.
Hægt væri að leggja siðfræðilegt mat
á atburðina út frá slíkum kenningum.
Mér fannst hins vegar heppilegra að
taka það siðferði sem mótast hef-
ur í þeim starfsgreinum sem þarna
eru til skoðunar. Til dæmis er til við-
skiptasiðferði sem góðir bankamenn
virða og hafa virt í gegnum tíðina og
hægt er að styðjast við. Og svo hafa
stjórnmálamenn og fjölmiðlamenn
sínar siðareglur. Svo er það auðvitað
bara þessi hversdagslega siðferðisvit-
und um að segja satt og blekkja ekki
fólk. Við segjum í innganginum að
við kennum börnum okkar að ljúga
ekki, meiða ekki og svo framvegis.
Þetta eru ákveðin grundvallaratriði
siðferðisins sem alltaf eru til staðar í
mannlegum samskiptum en svo taka
siðferðisspurningarnar á sig flókn-
ari myndir eftir viðfangsefnunum.
Mér fannst það því betra að mæla
framgöngu fólks í þessum mismun-
andi víddum samfélagsins eftir þeim
stöðlum sem þær hafa sett sér frekar
en að byggja þetta á tilvísun í kenn-
ingar: Það er alltaf þetta hversdags-
lega siðferði sem við þurfum að hafa í
huga,“ segir Vilhjálmur.
„Það þurfti kannski ekki mikið að
vísa í kenningar í siðfræði til að átta
sig á því að pottur hafi verið brot-
inn siðferðilega séð í íslensku stjórn-
mála- og viðskiptalífi á árunum fyrir
hrunið?“ spyr blaðamaður Vilhjálm.
„Nei, ef bankakerfið hrynur þá er
pottur brotinn. Það er ljóst. Eitt sem
var dálítið erfitt fyrir mig, því ég hef
ekki viljað halda mig frá opinberri
umræðu í gegnum tíðina, og það var
að geta ekki tjáð mig um þetta efni
sem við vorum að skoða í allan þenn-
an tíma vegna þess að ég var bund-
inn þagnarskyldu. En ég sagði stund-
um: Vinnuhópnum er ætlað að meta
hvort skýringar á bankahruninu sé
að finna í starfsháttum og siðferði.
Stutta svarið við því er: Já. Enda væri
svolítið einkennilegt ef svo hefði ekki
verið,“ segir Vilhjálmur sem undir-
strikar þó að orsakirnar fyrir hruninu
séu hins vegar margbrotnar.
Víðtæk ábyrgð
Vilhjálmur segir að umræðan sem
verið hafi í samfélaginu eftir að rann-
sóknarskýrslan var birt á mánudag-
inn sýni hins vegar að margir telji
sig hafa hagsmuni af því að þrengja
ábyrgðartalið og kenna einum eða
fáum aðilum um hrunið og vísar þar
til forsíðufyrirsagnar Morgunblaðsins
á þriðjudaginn þar sem ábyrgðinni
er alfarið varpað á íslensku bankana.
„Mér fannst það vera verkefni okkar
að vera vakandi fyrir því hvað þessi
siðferðilega ábyrgð var víðtæk. Við
fengum til að mynda eina spurningu
Þessi veruleiki sem ég kynnt-
ist þarna var vissulega
hrárri en sá sem ég á að
venjast úr heimspekinni.
Vilhjálmur Árnason, heimspekingur og starfsmaður rannsóknarnefndar Alþingis,
segir að erfitt hafi verið að tjá sig ekki opinberlega um hrunið þegar hann vann að
skýrslunni. Hann segir ljóst að leita þurfi að siðferðilegum skýringum til að útskýra
hrunið og segir sláandi að hlusta á sýn bankamanna.
„ÞAÐ ÞYRMDI YFIR MIG“
INGI F. VILHJÁLMSSON
blaðamaður skrifar: ingi@dv.is
Sláandi Vilhjálmi fannst sláandi að hlusta á vitnisburði bankamanna sem lýstu þeim
flottræfilshætti sem viðgekkst hjá bankamönnum. MYND SIGTRYGGUR ARI
n „Keyrðu bara um hverfi 101 og skoðaðu húsin sem eru til
sölu þar. Ég er ekki viss um að það verði hægt að samþykkja
þetta hjá þér að það hafi verið gætt meira hófs þar með tilliti
til þess tíma sem menn lifðu á þá. Þetta er hins vegar allt
afstætt, en hins vegar sko verð ég bara að fá að segja það
hér, með það verkefni sem þessi nefnd hefur, að vera eyða
tímanum í að ræða eitthvert hús í Borgarfirði finnst mér, ef
ég á að segja sjálfur, vera algjör eyðsla á tíma, sérstaklega ykkar og líka á mínum.
[...] Þetta sveitasetur skiptir bara engu máli í samhengi hlutanna.“
SIGURÐUR EINARSSON Í SKÝRSLUTÖKU HJÁ RANNSÓKNARNEFNDINNI
Óþörf umræða
n „Ljóst er að fyrirtækjamenning bankanna vanrækti
siðferðilega þætti og dygðum sem eru kjölfesta góðra
viðskiptahátta var kastað fyrir róða. Amast var við eftirlits-
aðilum sem gæta eiga góðra starfshátta og verja hagsmuni
almennings. Þeim sem sinntu innra eftirliti var til að mynda
gert erfitt um vik að sinna skyldum sínum en skemmtideildir
voru efldar. Margir meðlimir fagstétta innan bankakerfisins
sinntu þröngri hagsmunagæslu fyrir skjólstæðinga sína en
létu sig ekki varða afleiðingar athafna sinna fyrir samfélagið
í heild. Hugmyndir um samfélagslega ábyrgð höfðu það einkum að markmiði að
bæta ímynd fyrirtækjanna fremur en að efla trúverðugleika þeirra til langs
tíma litið. Hvatakerfi miðuðust við skammtímagróða stjórnenda og eigenda á
kostnað smærri hluthafa og alls almennings. Eigendur bankanna nutu óheftrar
fyrirgreiðslu. Taumlítil gróðahyggja einkenndi margvísleg samskipti bankamanna
við viðskiptavini og traust almennings var misnotað.“
SIÐFRÆÐIHLUTI SKÝRSLU RANNSÓKNARNEFNDAR ALÞINGIS, 8. BINDI, BLS. 242
Vanræktu siðferðið
n „Þegar horft er til baka yfir þá atburði sem leiddu til hruns í
íslensku efnahagslífi vekur þáttur forseta Íslands sérstaka at-
hygli. Þótt stjórnkerfið í heild beri með margvíslegum hætti
ábyrgð á því sem gerðist verður ekki hjá því komist að skoða
embætti forseta Íslands sérstaklega, svo hart gekk forsetinn
fram í þjónustu sinni við útrásina og þá einstaklinga sem
þar voru fremstir í flokki. Forsetinn kom ekki að stjórnvalds-
ákvörðunum en hann ber ásamt fleirum siðferðilega ábyrgð
á því leikriti sem leikið var í kringum foringja útrásarinnar og fyrirtæki þeirra. Þau
reyndust ekki vera í neinu frekar en keisarinn í sögu H.C. Andersen.“
SIÐFRÆÐIHLUTI SKÝRSLU RANNSÓKNARNEFNDAR ALÞINGIS, 8. BINDI, BLS. 178
Deilt á forseta