Dagblaðið Vísir - DV - 31.08.2011, Blaðsíða 22

22 | Erlent 31. ágúst 2011 Miðvikudagur
N
ú lítur út fyrir að
hin alræmda þýska
efnaverksmiðja I.G.
Farben heyri sögunni
til en hún var stór-
tæk í samvinnu við stjórnvöld
í Þýskalandi Adolfs Hitler um
framleiðslu á efninu Zyklon
B sem var notað til að myrða
gyðinga í útrýmingarbúðum
nasista. Nafn fyrirtækisins hef-
ur allar götur síðan tengst Hel-
förinni nánast órofa böndum
og má segja að dauðastríð þess
hafi tekið hálfa öld og áratug
betur.
Nú, 66 árum eftir lok síð-
ari heimsstyrjaldarinnar, er
svo komið að efnafyrirtæk-
ið illræmda verður afskráð úr
þýsku kauphöllinni. Skipta-
stjórar hafa farið þess á leit að
það verði gert en fyrirtækið
hefur verið í greiðslustöðvun
síðan árið 2003.
Stórfyrirtæki á sínum tíma
Sögu I.G. Farben (Interes-
senGemeinschaft Farbenind-
ustrie) má rekja aftur til ársins
1925 þegar sex þýsk efnafyrir-
tæki; BASF, Bayer, Hoechst,
Agfa, Griesheim-Elektron og
Weiler Ter Meer, gengu í eina
sæng og úr varð ekki einasta
stærsta efnaverksmiðja heims
heldur einnig, á tímabili, fjórða
stærsta fyrirtæki veraldar. Að-
eins fyrirtækin General Mot-
ors, U.S. Steel og Standard Oil
voru stærri. Stærstu hluthafar
í I.G. Farben á þeim tíma voru
BASF, Bayer og Hoechst og eru
þau fyrstnefndu enn þann dag
í dag á meðal stærstu efna-
framleiðenda í heimi hér.
Fyrir samruna þeirra efna-
verksmiðja sem runnu saman
í I.G. Farben árið 1925 áttu þau
með sér náið samstarf allt frá
lokum fyrri heimsstyrjaldarinn-
ar og því kannski ekki að undra
að þau yrðu eitt þegar frá leið.
En þegar síðari heimsstyrj-
öldin var í sjónmáli og þýsk
stjórnvöld lögðu á ráðin um
innrás í Tékkóslóvakíu og Pól-
land var náið samstarf með
I.G. Farben og embættismönn-
um nasista og gáfu stjórn-
endur fyrirtækisins nasistum
fyrirmæli um hvaða efnaverk-
smiðjum í áðurnefndum lönd-
um skyldi hlíft við eyðilegg-
ingu og komið í hendur I.G.
Farben.
I.G. Farben þróaði aðferð til
að vinna eldsneyti og gúmmí
úr kolum og lagði með þeim
hætti mikið af mörkum svo
Þýskalandi væri kleift að halda
úti hernaði þrátt fyrir að hafa
misst aðgengi að öllum helstu
olíulindum.
Efnaverksmiðja og
dauðaverksmiðja
Þegar Pólland og Tékkósló-
vakía höfðu verið innlimuð í
Þýskaland Hitlers urðu hæg
heimatökin fyrir I.G. Farben og
þegar útrýmingarvél nasista
komst fyrir alvöru í gang varð
fyrirtækið síst óviljugt til frek-
ara samstarfs.
I.G. Farben byggði verk-
smiðju í Monowitz-búðunum,
einnig þekktum sem Ausch-
witz III, svo stóra að sagan
segir að hún hafi notað meira
rafmagn en Berlín. Í reynd
var verksmiðjan einkareknar
dauðabúðir og líftími verka-
manna þar var einungis nokkr-
ir mánuðir. Á hátindi starfsemi
þeirrar verksmiðju, árið 1944,
voru þar um 83.000 nauðung-
arverkamenn.
Sennilega hefur sagan ekki
að geyma viðlíka stórfyrirtæki
sem tengdist jafn illum mark-
miðum, þrátt fyrir að þau fyr-
irtæki sem I.G. Farben varð til
úr hafi haft marga þá eigin-
leika sem mikils eru metnir í
viðskiptum; hugmyndaauðgi
stjórnenda og vísindamanna
sem uppgötvuðu ófá lyf og
hlutu sumir hverjir nóbels-
verðlaun fyrir vikið.
Rekstur I.G. Farben varð
stríðsvél Þjóðverja ómissandi
því á meðal þess sem I.G. Far-
ben framleiddi var eldsneyti úr
kolum og gúmmíi.
En I.G. Farben verður
sennilega ávallt minnst vegna
þáttar fyrirtækisins í fjölda-
morðum á gyðingum og öðr-
um „óæskilegum einstak-
lingum“ í útrýmingarbúðum
Þriðja ríkisins. Fyrirtækið var
með einkarétt á framleiðslu
Zyklon B, sem hafði verið
þróað sem meindýraeitur
en var engu að síður einkar
notadrjúgt í óhæfuverkum
þeim sem nasistar stóðu fyr-
ir í gasklefum útrýmingar-
búða sinna. En í þeim end-
uðu líf sitt milljónir gyðinga
og annarra sem nasistar töldu
óæskilega.
Brotið í frumeindir
Þriðja ríki Adolfs Hitler var
ekki langlíft en saga manns-
ins mun ávallt verða mörkuð af
þeim óhæfuverkum sem voru
stunduð á báða bóga þessi ör-
lagaríku sex ár. En þrátt fyrir að
síðari heimsstyrjöld rynni sitt
skeið fór því fjarri að öll kurl
væru komin til grafar.
Í stríðslok beindu stórveld-
in sem stóðu uppi sem sigur-
vegarar sjónum sínum meðal
annars að I.G. Farben og þætti
fyrirtækisins í stríðinu.
Vegna alvarleika þeirra
stríðsglæpa sem I.G. Farben
hafði stundað í stríðinu var
það mat manna að því yrði
ekki stætt að starfa áfram í
sömu mynd. Sovétríkin, sem
þá voru, hirtu flestar eignir
fyrirtækisins sem á því svæði
sem þau hernámu og töldu
eignirnar til stríðsskaðabóta.
Vesturveldin höfðu annan
hátt á og klufu, á sínu yfirráða-
svæði, I.G. Farben niður í upp-
runalegar einingar árið 1951.
Fjögur stærstu fyrirtækin tóku
Dauði dauðaverksmiðju
Kolbeinn
Þorsteinssson
kolbeinn@dv.is
Þýskaland
n Dagar I.G. Farben eru hugsanlega taldir n Framleiddi eitur sem nasistar notuðu til að
myrða milljónir í síðari heimsstyrjöldinni n Var skipt upp í minni fyrirtæki eftir stríðslok „Talið er að
skammt frá
stóru Auschwitz-út-
rýmingarbúðunum í
Póllandi hafi 80.000
manns verið þræl-
að út við ómann-
eskjulegar aðstæður
í nálægri verksmiðju
I.G. Farben.
I.G. Farben
og vísindi
Vísindamenn I.G. Farben lögðu
mikið af mörkum í efnafræði og
nokkrir þeirra hlutu nóbelsverð-
laun. Árið 1931 hlutu Carl Bosch
og Friedrich Bergius nóbelsverð-
launin fyrir efnafræði og Gerhard
Domagk fékk verðlaunin árið 1939
fyrir lífeðlisfræði.
Við uppgjöf Þjóðverja í síðari
heimsstyrjöldinni biðu Banda-
ríkjamenn ekki boðanna og voru
snöggir til að nýta sér öll einka-
leyfi Þjóðverja og vísindaþekkingu
þeirra.
Konrad Adenauer, fyrsti
kanslari Þýskalands eftir síðari
heimsstyrjöldina, sagði: „Sam-
kvæmt yfirlýsingu bandarískra
sérfræðinga hafa einkaleyfin
sem áður tilheyrðu I.G. Farben
gefið bandarískum efnaiðnaði
að minnsta kosti tíu ára forskot.
Skaðinn fyrir þýskan efnahag
er mikill og verður ekki metinn í
upphæðum.“
Bretar ku hafa lofað að virða
rétt Þjóðverja til eigin uppfinn-
inga, hvað sem friðarsáttmálinn
kvað á um, en Bandaríkjamenn
voru ekki til viðræðu um slíkt.
„Leo og Dora myrt í Auschwitz með Zyklon B, sem I.G. Farben
útvegaði“ Helene Gingold lifði af vist í útrýmingarbúðunum í Auschwitz.
Verksmiðja I.G. Farben í
Monowitz (Auschwitz III) Verk-
smiðjan var undir yfirumsjón Walters
Dürrfeld.