Öldrun - 01.10.2002, Blaðsíða 11

11ÖLDRUN – 20. ÁRG. 2. TBL. 2002
reyndar oft snemma í sjúkdómsferlinu (sjá yfirlit í
Nebes, 1989). Þessi skerðing birtist þannig að sjúk-
lingarnir hika í tali vegna þess að orðin vantar, þeir
muna ekki hvað hugtök þýða og skilja þess vegna ekki
alltaf það sem við þá er sagt og nota orð á rangan hátt.
Í þessu greinarkorni ætla ég að ræða merkingar-
minnistruflanir hjá Alzheimer sjúklingum. En fyrst er
rétt að gera stuttlega grein fyrir þeim hugmyndum
sem settar hafa verið fram um innri gerð merkingar-
minnis.
Kenningar um merkingarminni.
Það hvernig hugurinn geymir og flokkar þekkingu
er vinsælt rannsóknarefni í sálfræði og hefur einnig
verið heimspekingum íhugunarefni. Ýmsar kenningar
hafa verið uppi um hvernig merkingarminni er skipu-
lagt og hér er ekki hægt að gera grein fyrir þeim en
aðgengilegt yfirlit fæst í inngangsbókum um hugfræði
(t.d. Eysenck og Keane, 2000). Það sem flestum kenn-
ingum um merkingarminni er sameiginlegt er að hug-
tök eru táknuð með samsafni þátta eða eiginleika.
Eiginleikarnir taka meðal annars til skynrænna þátta
(t.d. stærð, litur, lögun, bragð) (e. sensory features) og
nytjaþátta (t.d. hvernig hlutir eru notaðir) (e. func-
tional features). Einnig eru í merkingarminni upp-
lýsingar um hvernig hugtök tengjast innbyrðis. Að
minnsta kosti er gert ráð fyrir að við getum ályktað um
slíkt út frá þeirri þekkingu sem þar er. Oft sjá menn
merkingarminni fyrir sér sem stigveldi hugtaka (sjá
t.d. Collins og Quillian, 1972) þar sem hugtök geta
verið afmörkuð undirhugtök (lax) og almennari yfir-
hugtök sem fela í sér mörg ólík undirhugtök (dýr).
Svona hugtakanet er sýnt á mynd 1. Þótt notuð séu orð
á mynd 1 til að tákna hvernig hugtök eru geymd er
ekki gert ráð fyrir að orð séu geymd í merkingarminni,
því að í merkingarminni er hugtakaleg þekking,
óbundin orðum. Orðin sjálf eru vistuð annars staðar.
Sálfræðirannsóknir á merkingarminni voru fyrst
gerðar á heilbrigðum einstaklingum. Þekktar eru rann-
sóknir Collins og Quillian (1969) en þeir mældu svar-
tíma fólks sem var beðið um að meta sannleiksgildi
staðhæfinga (t.d. strútar eru fuglar /laxar eru bláir).
Viðbragðstími þátttakandanna var síðan notaður til að
álykta um tengsl og fjarlægð milli hugtaka og eigin-
leika þeirra í hugtakaneti (sbr. mynd 1).
En rannsóknir á heilasköðuðum, þar með töldum
sjúklingum með Alzheimer sjúkdóm, hafa einnig
mótað hugmyndir okkar um merkingarminni. Einkum
má nefna þrennt í þessu samhengi. Í fyrsta lagi geta
sumir hugtakaflokkar skaddast en aðrir varðveist og á
einhvern hátt hlýtur þetta að endurspegla uppbygg-
ingu merkingarminnis. Í öðru lagi hafa sumir talið að
yfirhugtök séu ekki eins viðkvæm fyrir truflun og
undirhugtök. Í þriðja lagi hafa menn deilt um það
hvernig eigi að gera greinarmun á villum á prófum
sem endurspegla raunverulegan skaða í merkinga-
minni og þeim villum sem endurspegla einhvers konar
heftan aðgang að upplýsingum þar.
Sértæk skerðing hugtakaflokka í
Alzheimer sjúkdómi.
Ýmsar rannsóknir hafa sýnt að sumir sjúklingar
eiga erfiðara með að rifja upp heiti á lifandi fyrir-
bærum, t.d. dýrum, en dauðum hlutum (t.d. Mont-
anes, Goldblum & Boller, 1995). Aðrir sjúklingar eiga
erfiðara með að rifja upp heiti á hlutum eða hafa á þeim
skerta þekkingu. Ekki er alveg ljóst hversvegna þessi
munur kemur fram. Flestir telja þó líklegt að þetta
endurspegli einhvern grundvallarmun í því hvernig
hugtök úr þessum ólíku flokkum (þ.e. lifandi verur vs.
dauðir hlutir) séu táknuð, eða geymd í hugarfylgsnum
okkar og þar með í heilanum. Þessi staðreynd hefur
leitt til þess að fræðimenn hafa talið nauðsynlegt að
gera ráð fyrir því að lifandi fyrirbæri séu á einhvern
hátt aðskilin frá dauðum hlutum í merkingarminni
(sbr. a-lið á mynd 2). En önnur, og líklegri, skýring er
til. Hún er sú að í flokkun lifandi fyrirbæra, svo sem
dýra og plantna, vegi skynrænir þættir (t.d. litir, stærð,
lögun og áferð) mjög þungt en að þessir þættir skipti
minna máli þegar við flokkum dauða hluti (sbr. b-lið á
Mynd 1.
Merkingarminni – ein hugmynd
að skipulagi (eftir Collins og
Quillian, 1969).