Öldrun - 01.10.2002, Síða 12

12 ÖLDRUN – 20. ÁRG. 2. TBL. 2002
mynd 2). Talið hefur verið að í síðara tilvikinu skipti
nytjaþættir, það er að segja hvað við gerum við hlutina
og hvar við notum þá, meira máli en hvernig hlutirnir
líta út. Stólar geta til dæmis verið mjög ólíkir að lögun
og lit og stærð. Allir gegna þeir þó sama hlutverki. Ef
heilaskaði verður til þess að upplýsingar um skynræna
þætti tapast leiðir það til erfiðleika við að skilgreina og
rifja upp heiti yfir lifandi verur, t.d. dýr. Einkenni sem
birtast þannig að einn merkingarflokkur dettur út (t.d.
dýr) þýða því ekki endilega að sá flokkur sé geymdur
annars staðar í heilanum en þeir flokkar sem tapast
ekki. Það getur einfaldlega verið að þeir þættir sem
vega þungt í að skilgreina þessi hugtök hafi tapast.
Þótt einhverjar truflanir í merkingarminni komi
fram jafnvel snemma í Alzheimer sjúkdómi er ekki
vitað með vissu hvort einn merkingarflokkur skerðist
umfram annan eins og hér var rætt að framan. Það er
þó ekki ólíklegt að svo sé miðað við það sem við vitum
um eðli sjúkdómsins. Það er nefnilega svo að vangeta
til að nefna eða þekkja lífverur virðist tengjast þeim
heilasvæðum sem Alzheimer sjúkdómurinn leggst
þungt á, eða gagnaugageirum og limbíska kerfinu
(e. temporolimbic). Afmarkaðir erfiðleikar við að
þekkja og nefna dauða hluti virðast hinsvegar fremur
mega rekja til skaða á framheila og hvirfilgeirasvæðum
(e. fronto-parietal) (Garrard, Patterson, Watson &
Hodges, 1998).
Eru yfirhugtök sterkari en undirhugtök?
Warrington (1975) var sú fyrsta sem kom fram með
þá hugmynd að yfirhugtök varðveitist fremur en undir-
hugtök. Þeir sjúklingar sem hún rannsakaði voru illa
skilgreindir, einungis kallaðir heilabilaðir (e. dem-
ented) og tegund heilbilunarinnar ekki nánar skil-
greind. Engu að síður hafa menn velt þessari tilgátu
hennar fyrir sér í tengslum við Alzheimer sjúkdóm.
Warrington (1975) telur að þegar við heyrum orðið lax
(mynd 1) breiðist virkni niður eftir hugtakanetinu, frá
dýri niður í gegnum fiskur og loks í lax. Hugmynd
Warrington var sú að yfirhugtök væru sterkari því að
aðgangur að hugtökum í merkingarminni væri ofan frá
og niður og því væru yfirhugtökin ef til vill sterkari af
því þau hafi virkjast oftar. Þetta þýðir að ekki er unnt að
virkja, eða rifja upp, undirhugtök á undan yfirhug-
tökum. Þessar hugmyndir eru þó mjög umdeildar (t.d.
Rapp og Caramazza, 1989; Jónsdóttir og Martin,
1995/1996). Einna helst beinist gagnrýnin að því að
þau verkefni sem Warrington notaði til að meta yfir-
hugtakaþekkingu væru mun léttari en þau sem hún
notaði til að meta þekkingu á undirhugtökum. Í rann-
sókn Jónsdóttur og Davíðsdóttur (2001) voru notuð
átta sérhönnuð verkefni til að meta hugtakalega þekk-
ingu hjá sex Alzheimer sjúklingum. Reynt var að hafa
yfir- og undirhugtakaprófin jafn erfið. Niðurstöður
sýndu að þó sjúklingarnir ættu oft í töluverðum erfið-
leikum með verkefnin var ekki áreiðanlegur munur á
yfirhugtökum og afmarkaðri hugtökum neðar í hug-
takanetinu. Fleiri rannsóknir samrýmast þessum
niðurstöðum, bæði hjá Alzheimer sjúklingum og
öðrum sjúklingahópum (t.d. Jónsdóttir og Martin,
1995/ 1996).
Eru hugtökin horfin, skert eða einungis
óaðgengileg?
Ef við gefum okkur að málpróf geti endurspeglað
einhvers konar truflun í eða við merkingarminni á eftir
að svara hvers konar truflun um er að ræða. Menn hafa
einkum nefnt tvo möguleika (t.d. Rich, Park, Dopkin &
Brandt, 2002). Í fyrsta lagi gæti verið um að ræða ein-
hverskonar hrörnun í merkingarminninu sjálfu. Upp-
lýsingar gætu hafa tapast eða það skipulag sem er á
upplýsingum (sbr. mynd 1) gæti hafa riðlast. Í öðru lagi
gæti verið um að ræða erfiðleika við að nálgast upp-
lýsingar í merkingarminni þrátt fyrir að upplýsingar
lægju þar óskertar. Þetta gæti til dæmis verið tilkomið
vegna þess að Alzheimer sjúklingar gætu ekki leitað í
minni á eins skilvirkan hátt og áður vegna almennrar
vitrænnar hrörnunar. Auðvitað gæti svo verið um að
ræða einhverskonar blöndu af þessu tvennu. Þetta er
nokkuð gömul umræða í taugasálfræði og hefur reynst
erfitt að gera upp á milli þessara möguleika þó bent
hafi verið á ýmsar leiðir (Shallice, 1985). Ýmislegt
bendir þó til að fyrri skýringin sé oftast nærtækari í
Alzheimer sjúkdómi og um raunverulegt tap á
upplýsingum sé að ræða. Það að sjúklingarnir hafa oft
skertan málskilning sem helst í hendur við þær villur
sem eru gerðar í nefningu hluta virðist koma heim og
saman við að merkingarminnið sjálft sé skaddað
Mynd 2.
Tvær kenningar um skipulag
merkingarminnis:
a) flokkaskipulag og
b) þáttaskipulag.