Öldrun - 01.05.2004, Síða 15

15ÖLDRUN – 22. árg. 1. tbl. 2004 www.oldrun.net
Algengi þunglyndis hjá sjúklingum með
heilabilun
Þrátt fyrir að ýmislegt sé óleyst varðandi orsakir
þunglyndis hjá sjúklingum með heilabilun er vitað að
það er mjög algengt hjá þessum hópi. Margar rann-
sóknir hafa skoðað algengi þunglyndis hjá sjúklingum
með heilabilun og í þessu sambandi hafa rannsóknir
aðallega beinst að Alzheimers-sjúkdómnum þar sem
hann er algengasta tegund heilabilunar (55%; Adams,
1996). Mat á algengi þunglyndis hjá Alzheimers-
sjúklingum spannar bilið frá 0% (Burns, Jacoby, og
Levy, 1990) til 87% (Merriam, Aronson, Gaston, Wey, og
Katz, 1988). Þetta breiða bil á algengi stafar af mis-
munandi úrtökum, mismunandi aðferðum við að meta
þunglyndi og þeim erfiðleikum sem felast í því að meta
þunglyndi hjá sjúklingum með heilabilun. Í samantekt á
14 faraldsfræðirannsóknum með tiltölulega stór úrtök
og áreiðanlegar greiningar á Alzheimers-sjúkdómi kom
í ljós að meðalalgengi á þunglyndi hjá Alzheimers-
sjúklingum var 30% (Teri og Wagner, 1992). Á þeim
tíma sem rannsóknin fór fram samsvaraði þessi
prósentutala 1,3 milljónum Bandaríkjamanna. Í rann-
sóknum kemur einnig fram að þunglyndi hjá eldra fólki
er mun algengara hjá þeim sem þjást af heilabilun en
þeim sem ekki hafa sjúkdóminn. Í Svíþjóð kom til
dæmis í ljós þegar mjög stórt úrtak (1.101 einstakl-
ingur) af öldruðum var rannsakað að 11,8% af þeim sem
þjáðust af heilabilun og 3,9% af þeim sem ekki voru með
sjúkdóminn uppfylltu greiningarviðmið fyrir alvarlegt
þunglyndi (major depressive disorder) samkvæmt
DSM-IV (Forsell og Winblad, 1998). Marktækt hærra
algengi á þunglyndi fannst einnig hjá öldruðum með
heilabilun en öldruðum án heilabilunar í stórri (1.070
einstaklingar) rannsókn sem gerð var í New York
(Devanand o.fl., 1996). Í báðum þessara rannsókna
skipti tegund heilabilunar (t.d. Alzheimers-sjúkdómur,
æðavitglöp o.fl.) ekki máli hvað varðaði tíðni þung-
lyndis.
Talað hefur verið um þunglyndi sem kemur í kjölfar
heilabilunar sem umfram hömlun (excess disability)
vegna þess að hún bætist á þá hömlun sem þegar er til
staðar vegna áhrifa heilabilunarinnar. Þunglyndi hefur
því alvarleg áhrif á líf þeirra einstaklinga sem eru þegar
að kljást við þau erfiðu einkenni sem fylgja því að
greinast með heilabilun. Auk þess að hafa í för með sér
mikla tilfinningalega vanlíðan virðist þunglyndi hjá
sjúklingum með heilabilun hafa áhrif á ýmsa aðra þætti.
Sjúklingar með heilabilun og þunglyndi eru til dæmis
líklegri til að hafa mun fleiri hegðunarvandamál en þeir
heilabilunarsjúklingar sem ekki þjást af þunglyndi
(Lyketsos o.fl., 1997). Að sama skapi hafa fundist hjá
sjúklingum með heilabilun tengsl á milli þunglyndis og
minni getu til að framkvæma athafnir daglegs lífs (ADL;
Fitz og Teri, 1994; Frosell og Winblad, 1998) og minni
almennra lífsgæða (Gonzales-Salvador o.fl., 2000).
Fylgni á milli þunglyndis og eirðarleysis, pirrings,
dettni og þvagleka hefur einnig fundist hjá þessum
sjúklingahópi (Reifler, Larson og Teri, 1986). Það virðist
því vera að þunglyndi hafi mikil og víðfeðm neikvæð
áhrif á líf þeirra einstaklinga sem þegar þjást af
heilabilun.
Lyfjameðferð við þunglyndi
Samantekt rannsókna á þessu sviði bendir til þess
að það sé hægt að meðhöndla þunglyndi hjá sjúklingum
með heilabilun. Meginmeðferðarleiðin er notkun
þunglyndislyfja og hefur fjöldi rannsókna verið gerður á
gagnsemi þunglyndislyfja í þessu sambandi (t.d.
Petraccia, Chemerinski, og Starkstein, 2001; Lyketsos
o.fl., 2000). Athuganir hafa verið gerðar á áhrifum bæði
þríhringjalyfja (tricyclic anti-depressant) og SSRI-þung-
lyndislyfja (selective serotonin reuptake inhibitors).
Niðurstöður úr þessum rannsóknum eru vitanlega mis-
munandi en í heildina litið virðist vera að þunglyndislyf
(þríhringja og SSRI) séu árangursrík meðferð við þung-
lyndi hjá sjúklingum með heilabilun. Þessi lyf virðast þó
ekki hafa mikil áhrif á að bæta ADL-getu fólks þó að
sýnt hafi verið fram á að samband sé á milli ADL-getu
og þunglyndis hjá sjúklingum með heilabilun. Það sem
einnig kemur fram í mörgum þessara rannsókna eru
sterk lyfleysuáhrif (placebo effect) þannig að einungis
það að koma á reglulega fundi með læknum og hjúkr-
unarfólki, sem er stór þáttur í lyfjarannsóknum, virðist
hafa þau áhrif að eitthvað dregur úr þunglyndisein-
kennum.
Þrátt fyrir viðunandi niðurstöður úr lyfjarannsókn-
um eru ýmsir vankantar á því að nota þunglyndislyf
fyrir þennan sjúklingahóp. Eldra fólk er mun líklegra en
yngra fólk til að hafa ýmsa sjúkdóma og vera þar af
leiðandi á mörgum mismunandi lyfjum. Eftir því sem
fleiri lyf bætast í hópinn eru meiri líkur á hættulegri
samvirkni milli hinna ýmsu lyfja. Eldra fólk vinnur
einnig hægar úr lyfjum en yngra fólk og er þess vegna
líklegra til að upplifa bráð eiturviðbrögð og óþægilegar
hliðarverkanir af þeim lyfjum sem það er að taka. Ein
óþægileg hliðarverkun þunglyndislyfja hjá eldra fólki er
til dæmis auknar líkur á byltum sem getur haft
alvarlegar afleiðingar í för með sér. Það er því kostur í
þessu samhengi ef hægt er að nota meðferð sem ekki
krefst lyfja. Slík meðferð getur einnig mögulega unnið
með þá þætti í umhverfinu sem hafa áhrif á þunglyndið
og það er mikilvægt þegar álagsþættir eru miklir eins
og oft er raunin þegar fólk þjáist af heilabilun og
þunglyndi (Teri, Logsdon, Uomoto og McCurry, 1997).
Sálfræðimeðferð við þunglyndi
Á síðustu 20 árum hefur aukist áhugi á sálfræði-
meðferðum fyrir sjúklinga með heilabilun. Margs konar
meðferðaleiðir eru í boði en aðeins ein meðferð var
sérstaklega hönnuð til að meðhöndla þunglyndi hjá
sjúklingum með heilabilun. Þetta meðferðarform var
búið til af dr. Linda Teri sem er prófessor í klínískri
sálarfræði við The University of Washington Medical
School. Meðferðin byggir á hugtökum úr atferlisfræði