Öldrun - 01.05.2004, Blaðsíða 16

16 www.oldrun.net ÖLDRUN – 22. árg. 1. tbl. 2004
og hefur á ensku verið kölluð „behavior treatment of
depression in patients with dementia“ sem má þýða
sem atferlismeðferð við þunglyndi hjá sjúklingum með
heilabilun.
Að baki meðferðinni býr sú kenning að ein-
staklingur sem þjáist af heilabilun og þunglyndi sé
fastur í neikvæðum vítahring sem lýsir sér í því að
minna er um ánægjulegar athafnir (pleasant events) í
lífi viðkomandi og meira um neikvæð samskipti við
umhverfið. Sem dæmi um þennan vítahring má nefna
að einstaklingur með heilabilun getur oft ekki tekið þátt
í atburðum sem hann eða hún hafði ánægju af áður.
Þetta leiðir til þess að viðkomandi upplifir depurð og
vanmáttarkennd sem leiðir svo til minni virkni sem ýtir
enn frekar undir meiri depurð og vanmáttarkennd. Það
sem ýtir oft enn frekar undir þennan neikvæða víta-
hring er að samskipti við nánustu aðstandendur breyt-
ast að því leyti að sjúklingur með heilabilun fer að vera
í óvirkara hlutverki og getur það ýtt undir vanmáttar-
kennd. Með atferlismeðferðinni er reynt að brjóta upp
þennan vítahring til að draga úr þunglyndi. Sál-
fræðingur vinnur náið með aðstandanda og sjúklingi og
unnið er að því í sameiningu að finna ánægjulegar og
raunhæfar athafnir sem að sjúklingurinn getur enn
tekið þátt í og hefur gaman af að gera. Áherslan í
þessari meðferð er að vinna á kerfisbundinn hátt með
nánasta aðstandanda sjúklings og þjálfa aðstandandann
í því að meta ánægjulegar athafnir í lífi sjúklings og
síðan smám saman að auka tíðni þessara athafna. Hluti
af meðferðinni er fræðsla fyrir aðstandendur sem
beinist að því að tala um eðli beggja sjúkdómanna
(heilabilun og þunglyndi) og beina sjónum að því að
sjúklingurinn getur ekki framkvæmt marga af þeim
hlutum sem hann eða hún hafði áður ánægju af. Því er
mikilvægt að sætta sig við þá stöðu og beina kröftum
sínum í að finna aðrar athafnir sem geta verið
ánægjulegar með það fyrir sjónum að geta sjúklings
hefur breyst. Kosturinn við þessa meðferð er að
aðstandandi er sá sem útfærir meðferðina með hjálp
sálfræðings og upplifir hann eða hún því ákveðna stjórn
á aðstæðum. Til að meðferðin beri árangur þarf mikið
hugmyndaflug og fólk þarf að vera sveigjanlegt í því að
prófa nýja hluti sem stundum bera ekki árangur. Einnig
er mikilvægt að vera kerfisbundinn í því hvernig
meðferðin er útfærð og þess vegna hjálpar það fólki
mjög að hafa samskipti við sérfræðing sem getur
aðstoðað við að benda á nýja möguleika.
Í meðferðinni felst einnig kennsla fyrir aðstand-
endur í að fást við hegðunarvandamál sem koma upp
hjá sjúklingum með heilabilun og geta aukið enn frekar
á depurð. Hér er áherslan á fræðslu um eðli hegð-
unarvandamála. Hegðunin kemur ekki fram í tómarúmi
heldur mótast hún bæði af ákveðnum undanfara og af
þeim afleiðingum sem hún hefur í för með sér. Þetta
einfalda atferlislíkan sem kallast ABC-líkanið er sett
upp á eftirfarandi hátt: Antecedents (undanfarar) –
Behavior (hegðun) – Consequences (afleiðingar). Að-
standendum er kennt að bera kennsl á undanfara og
afleiðingar hegðunarvandamála og kenndar eru leiðir
til að vinna með og breyta þeim undanförum og af-
leiðingum sem leiða til hegðunar sem er óþægileg bæði
fyrir sjúkling og aðstandendur. Þó að ABC-líkanið sé
tiltölulega einfalt og auðskilið þarf töluverða þjálfun til
þess að öðlast færni í að beita því á árangursríkan hátt.
Líkanið hefur verið notað til fjölda ára fyrir aðra
sjúklingahópa eins og einhverf börn og börn með
athyglisbrest og ofvirkni. Kostir þessa meðferðarforms
felast meðal annars í því að það getur verið árangursríkt
fyrir sjúklinga sem þjást af mjög mikilli vitrænni
skerðingu og þess vegna ætti það að nýtast vel fyrir
einstaklinga með heilabilun.
Til að meta árangur atferlismeðferðar til að draga úr
þunglyndi hjá sjúklingum með heilabilun var fram-
kvæmd viðamikil rannsókn á báðum þeim meðferðar-
formum sem nefnd voru hér að framan (Teri o.fl.,
1997). Unnið var með aðstandendum sjúklinga með
heilabilun og þunglyndi og var meðferðarhópurinn bor-
inn saman við tvo samanburðarhópa, sjúklinga sem
fengu „almennan stuðning“ frá fagaðilum (þ.e. ráðlegg-
ingar og stuðning, en ekki atferlismeðferð) og sjúklinga
sem voru á biðlista eftir að komast í meðferð. Meðferð
stóð í níu vikur og hittu aðstandendur og sjúklingar
sálfræðing einu sinni í viku, klukkustund í senn. Niður-
stöður leiddu í ljós marktæka minnkun á þunglyndi hjá
meðferðarhópnum en þunglyndiseinkenni stóðu í stað
hjá báðum samanburðarhópunum. Framhaldsrannsókn
var gerð 6 mánuðum seinna og þá kom í ljós að 69%
sjúklinganna viðhélt breytingunum eða hafði batnað
enn frekar. Það sem kom einnig í ljós í þessari rannsókn
var marktæk lækkun þunglyndiseinkenna hjá þeim að-
standendum sem tóku þátt í atferlismeðferðinni. Þetta
eru mikilvægar niðurstöður því að algengi þunglyndis
hjá aðstandendum sjúklinga með heilabilun er mjög
hátt (Gonzales-Salvador, Aragano, Lyketsos og Barba,
1999; Reese, Gross, Smalley og Messer, 1994) og rann-
sóknir á þunglyndislyfjum fyrir þennan sjúklingahóp
hafa ekki sýnt fram á minnkun þunglyndis hjá að-
standendum (Pfeiffer o.fl., 1997). Það er líklegt að aukin
stjórn á erfiðum aðstæðum sem aðstandendur öðlast
með því að læra atferlistækni sé lykillinn að bættri líðan
þeirra.
Til að sýna enn betur fram á árangur atferlis-
meðferðar við meðhöndlun þunglyndis hjá fólki sem
þjáist af heilabilun þarf frekari rannsóknir. Til dæmis
væri mjög mikilvægt að bera þetta meðferðarform
saman við lyfjameðferð. Það sem hins vegar hefur verið
sýnt fram á er að atferlismeðferð er tæki sem getur
reynst mjög vel við að draga úr þunglyndi hjá fólki, sem
er þegar að kljást við öll hin erfiðu einkenni sem koma
fram við heilabilun og einnig dregur meðferðin úr
þunglyndi aðstandenda þessa sjúklingahóps. Því er ljóst
að meðferðin er eitt skref í þá átt að bæta lífsgæði fólks
sem fær það erfiða hlutverk að kljást við sjúkdóminn
heilabilun.