Són - 01.01.2013, Side 141

Ritfregnir
Undanfarnar vikur hafa komið úr þrjár bækur um bragfræðileg málefni og þótti
við hæfi að kynna þær í örfáum orðum fyrir lesendum Sónar. Fyrst ber að nefna
doktorsritgerð Hauks Þorgeirssonar, sem Hugvísindastofnun gefur út. Þá hefur
Kristján Árnason, prófessor, sent frá sér bókina Stíll og bragur sem gefin er út hjá
Hinu íslenska bók mennta félagi. Þriðja bókin heitir Ís lensk brag fræði og kemur út
á vegum Bók mennta- og listfræði stofn unar Há skóla Ís lands. Höfundur er Ragnar
Ingi Aðalsteinsson.
Doktorsritgerð um bragfræði
Haukur Þorgeirsson varði doktors ritgerð sína 26. nóvember 2013. Rit gerðin ber
heitið Hljóðkerfi og bragkerfi: Stoðhljóð, tónkvæði og önnur úrlausnar efni í íslenskri
bragsögu ásamt útgáfu á Rímum af Ormari Fraðmars syni. Hugvísinda stofnun gaf
út.
Hvaða tengsl hafa lögmál kveð skaparins við hljóðkerfi tungu máls ins? Hvað
ræður því hvaða hljóð stuðla saman og ríma saman? Í doktors rit gerð Hauks eru
mismunandi kenningar um þetta skoðaðar og metnar.
Í íslenskum kveðskap fram til um 1200 rímar a við ǫ (ö) í aðal hendingum.
Fram til siðaskipta stuðlar j við sérhljóð. Enn í dag stuðla uppgóm mælt og fram-
góm mælt lok hljóð saman, eins og í kom og kem. Orð eins og hjól, hraun og
hvalur (með hv-framburði) stuðla einnig saman þótt upphafs hljóðin séu mis-
munandi. Hvað veldur þessu öllu? Haukur skýrir þessi fyrir bæri með brag fræði-
legum hefðum og setur fram viðmið um hvernig hefðar reglur séu lík legar til að
fæðast og lifa.
Aðrar kenningar um þessi efni hafa einnig komið fram. Í generatífum
greiningum á íslenskri hljóð kerfis fræði er til dæmis oft gert ráð fyrir að orð-
myndir eins og löndum, sem hafa ö í fram burði, hafi í huga okkar a í hljóð-
kerfis legri djúpgerð. Síðan breytist a-ið í ö á leiðinni að tal færunum úr orða safni
hugans. Stephen Anderson hélt því fram að öll ǫ í forn íslensku væru leidd af a í
baklægri gerð. Með þá kenningu að vopni skýrði hann hvernig a og ǫ gætu staðið
saman í aðal hendingum. Munurinn er þá aðeins á yfir borðinu en í djúp gerð er
um sama hljóð að ræða. Í bókinni er töluverðu rými varið í að gagnrýna skýringar
af þessu tagi.
Það vandamál sem mesta um fjöllun fær er hegðun orða með stoð hljóðinu
u. Til forna enduðu sumar orð myndir á r, svo sem hestr og eikr, en önnur á ur,
svo sem tungur og bróður. Um 1300 kom stoð hljóðið u fram í fyrr nefndu orð-
myndunum og hefðu þá endingarnar átt að falla saman. Hins vegar gerir kveð-