Málfregnir - 01.04.1989, Síða 8

HALLDÓR HALLDÓRSSON
Um orðið sygill
Inngangur
Fyrir alllöngu uröu nokkrar umræður um
það í Orðanefnd byggingarverkfræðinga
hvaða orð skyldi nota á íslensku um
búnað þann sem á dönsku kallast hævert
og á ensku siphon. Niðurstaðan varð sú
að valið var orðið vökvasuga sem notað
er í Ensk-íslenskri orðabók (1984) sem
þýðing á siphon. Mig minnir að enginn
væri fyllilega sáttur við þessa niðurstöðu,
en menn gátu látið sér hana lynda eftir
atvikum.
Orðið sygill hafði mikið komið til
umræðu í nefndinni, en með því að
orðabækur töldu að það merkti ‘trekt’
þótti varhugavert að taka það upp í nýrri
merkingu. Einn nefndarmanna, Ólafur
Jensson deildarverkfræðingur, hélt þó
fast við að sygill væri besta orðið yfir
„hævert". Ræddi hann um það á fundum
í apríl 1988, og varð niðurstaðan sú að
mér var falið að rannsaka sögu orðsins
sygill til þess að ganga úr skugga um,
hvort orðabókarþýðingar væru réttar.
Þetta gerði ég og skrifaði fyrir nefndina
skýrslu um niðurstöður mínar í maí-
byrjun 1988. Styðst ég hér við þau gögn
sem ég viðaði þá að mér og raunar fleiri.
Nýyrði í eðlisfræði
Orðið sygill (ritað sýgill) kemur, sam-
kvæmt heimildum Orðabókar Háskól-
ans, fyrst fyrir í Eðlisfrœði eftir J.G.
Fischer, sem Magnús Grímsson íslensk-
aði og út kom í Kaupmannahöfn 1852.
Verður það síðar rakið.
Almenna orðið um „hævert“, sem
Magnús Grímsson notar í þýðingu sinni
á Eðlisfræðinni, er hefjandi, og ræðir
hann um ýmsar tegundir af hefjendum.
Skilgreining á hefjanda er á þessa leið
(bls. 147): "
Hefjendur eru tól, sem höfð eru til þess að
flytja legi með sér úr einu íláti í annað.
Einn hefjandinn nefnist töfrasýgill (Trylle-
tragt). Hann virðist hafa verið notaður
til að fremja með töfrabrögð, t.d. til að
láta áhorfendur álíta, að töframaðurinn
(loddarinn) gæti breytt vatni í vín.
Honum er svo lýst í Eðlisfræði Fischers
(bls. 147-148): '
í þessu tóli er í raun og veru fólginn beinn
hefjandi. Það er þannig til búið, að það eru
teknir tveir sýglar og settir hvor ofan í annan,
og látið verða bil á ntilli. Að ofanverðu falla
þeir saman, svo það ber ekki á öðru, en að
sýgillinn sé einn, og þar kemst ekkert loft inn
á milli. Undir handarhaldinu er dálítið gat á
ytra sýglinum, og er það til þess, að þar geti
loftið komist inn um, inn í bilið milli sýgl-
anna. Þetta litla op er í myndinni (97.)
táknað með d. Sé nú töfrasýglinum difið ofan
97. mynd.
n I)
c
8