Málfregnir - 01.11.1992, Blaðsíða 16

ORN BJARNASON
Orðasmíð í læknisfræði
Gagnrýni á málfar Læknablaðsins
í nýútkomnu riti um málhreinsun á ís-
landi [1] segir frá því að nýyrðasmíð í
læknisfræði hafi ekki hafist að marki fyrr
en fremur seint. Það hafi ekki verið fyrr
en Guðmundur Björnsson kom að
Læknaskólanum 1894 að farið var að
leitast við það í kennslu að setja íslensk
læknisfræðiheiti í stað þeirra erlendu.
Lengi á eftir hafi læknar þó verið tregir
til að nota íslensku orðin, jafnvel á
prenti. Hafi málfarið á Lœknablaðinu,
sem hóf göngu sína 1915, verið svo
útlenskuskotið, að þess hafi verið fá
dæmi í prentuðu máli á þeim tíma. Guð-
mundur Björnsson skrifaði harða ádrepu
um málfarið í blaðinu árið 1916, þá orð-
inn landlæknir, og taldi það þjóðar-
hneisu, og árið 1928 gagnrýndi Guð-
mundur Finnbogason landsbókavörður
blaðið fyrir málblending.
Guðmundur Hannesson prófessor
getur þess árið 1941 að í fræðum lækna
sé aragrúi hluta og hugtaka sem eigi
engin íslensk heiti, síst svo að þau hafi
náð festu í málinu. Hafi þá alþjóðleg
(latnesk-grísk) heiti verið notuð í þeirra
stað. Þetta hafi valdið því að læknamálið
sé hið mesta hrognamál, eins og víða
megi sjá í Lœknablaðinu [2], og árið
1955 segir Vilmundur Jónsson landlækn-
ir að þetta eina málgagn íslenskrar lækna-
stéttar beri „hnignandi málfari stéttar-
innar skýrast vitni, því að um það má
segja, að hafi hin fyrsta ganga þess verið
ill, þá er hin síðari verri.“ [3]
Undanfarna áratugi hefir ritstjórn
Læknablaðsins hins vegar haldið fast við
þá stefnu að íslenskað skuli allt sem
íslenskað verður [4].
Dæmi um orðmyndun
íslensk heiti úr læknisfræði eru af ýmsu
tagi: nýmynduð orð, bæði samsett og af-
leidd, gömul orð í nýjum merkingum og
erlend orð aðlöguð.
Samsetningar eru auðvitað langflest-
ar. Af handahófi má nefna: áverkabrot,
fráfœrislömun, geðveiki, helftarblinda,
kviðarhol, sóttvörn, og tannbein.
Afleidd orð eru einnig mörg og marg-
vísleg, bæði forskeytt og viðskeytt.
Tökum tvö dæmi:
forvörn ‘aðgerð til að koma í veg fyrir
sjúkdóm’ (g. prophylaxis, úr pro ‘for-’
og phylaktikos ‘gætinn’, af phylassein
‘verja, vaka yfir’, sbr. prophylax ‘forvörð-
ur’ og phylax ‘vörður’).
glerungur ‘glerhúð á tönnum’ [5] (e.
enamel, úr f. émail ‘smelti’, 1. enamelum
(NA), sbr. g. odonthyalus, eiginlega
‘tanngler’; odont- af odous ‘tönn’, ef. et.
odontos, og hyalos ‘gler’). Hér er stofn-
inn gler- notaður ásamt viðskeytinu -ung
til þess að smíða orðið.
Frægasta dæmið um gamalt orð í nýrri
merkingu er kvenkynsnafnorðið veira
sem Vilmundur Jónsson var uppástungu-
maður að [6]. Má segja að sú vörn sem
hann hafði fyrir veiru hafi skipt sköpum
um síðari íðorðasmíð í læknisfræði.
Orðið merkti ‘feyra, fúaskemmd’ [7] en
er nú notað sem íðorð í sömu veru og
alþjóðlega heitið virus (1. virus ‘eitur,
slím, slímugt eitur’).
Erlend orð aðlöguð eru fjölmörg í efna-
fræði og lyfjafræði: asetýlsalisýlsýra, deox-
ýríbókjarnsýra, ediksýra, flúósínólón,
hýdrókortísón, kalíumsítrat, laxerolía,
metrónídasól, natríumklóríð, trímetóprím
o.s.frv. Þessi aðferð, að færa erlenda rit-
16