Málfregnir - 01.11.1992, Page 28

Spumingar og svör
Baldur Jónsson tók saman
1
Spurning: Nýlega heyrðist sagt í sjón-
varpsfréttum: „efnahagsmálin báru á
góma“ þar sem ég hefði sagt „...bar á
góma“. Hvort er réttara?
Svar: Hið rétta er: „efnahagsmálin bar á
góma“.
Oft er rangt farið með sögnina bera á
góma og þess þá ekki gætt að hún er
ópersónuleg sem kallað er. Það merkir
að gerandinn, sá sem ber eitthvað á
góma, er ótilgreindur eða óskilgreinan-
legur, en sagnorðið haft í 3. persónu ein-
tölu. Þá má ekki láta það villa sig að and-
lag sagnarinnar, það sem borið er, getur
verið í fleirtölu eins og efnahagsmálin í
þessu dæmi. Til skýringar mætti orða
það svo að setningin „efnahagsmálin bar
á góma“ merki að einhver ótiltekinn
(eða eitthvað ótiltekið) hafi borið efna-
hagsmálin á góma, þ.e. fært þau í tal.
Hér eru gómar nefndir fyrir munn líkt og
hluti fyrir heild, en það er alþekkt bragð
í skáldskap, svo sem kunnugt er, og
einnig í mæltu máli. Um rætur þessarar
sagnar, „bera á góma“, er mér ekki
kunnugt. Hún gæti vel átt upptök sín í
einhverjum kveðskap sem nú er gleymd-
ur, en svo þarf ekki að vera. Kann ein-
hver lesandi að fræða okkur um þetta?
2
Spurning: Þegar menn þykjast sjá erfið-
leika fram undan er ýmist sagt að (mörg)
ljón séu „á“ veginum eða „í“ veginum.
Hvort er réttara?
Svar: Ljónin eru á veginum (en ekki í
honum).
Fljótt á litið kann að þykja einkenni-
legt að íslendingar skuli sjá fyrir sér ljón
á vegi, þegar vandi er fyrir höndum,
þjóð sem hefir aldrei haft neitt af ljónum
að segja. En það er með þetta eins og
ýmislegt annað sem náð hefir fótfestu í
íslensku, þótt upptök eigi í fjarlægum
löndum, að það er komið úr Biblíunni.
Gunnlaugur Ingólfsson orðabókarrit-
stjóri gerði mér þann greiða að hyggja
að dæmum Orðabókar Háskólans um
ljón og veg. Elsta dæmi sem þar hefir
komist á skrá er úr málsháttasafni sr.
Guðmundar Jónssonar, sem út kom
1830, og er þannig: „Letinginn segir:
ljón er þar á veginum“. Næsta dæmi er
úr Viðeyjarbiblíu (1841). Þar stendur í
Orðskviðunum (26,13): „Sá lati segir:
þar er grenjandi (ljón) á veginum, ljón á
strætunum“. Ég tel víst að í Orðskviðum
Salómons sé upptökin að finna. Gunn-
laugur bætir því við að um þetta orðalag
séu fleiri dæmi í blöðum og tímaritum á
19. öld og þar einatt talað um „ljón á
veginum“. Frá þessari öld eru fá dæmi í
safni Orðabókarinnar og ekkert þeirra
með forsetningunni „í“.
Við segjum stundum að eitthvað sé
eða standi „í vegi“ fyrir einhverju, og
höfum það orðalag eflaust úr dönsku
(t.d. hvad er der i vejen? stá en i vejen).
Líklegast er að það leiti inn í orðtakið
sem um er spurt.
3
Spurning: Hvort á heldur að segja: „mig
kvíðir fyrir“ eða „mig kvíður fyrir“?
28