Fréttablaðið - 25.04.2016, Blaðsíða 46

Rómverjar notuðu
stórar hellur eða
eins konar steypu í sín
gólf yfir holrýmin sem
voru undir þeim. Reykur-
inn, sem kom frá eld-
stæði utanhúss, var
leiddur um holrýmin og
fór síðan út og upp úr
þaki um rör í veggjum.
Í Reykholti hefði heita
loftið komið frá hvernum
um lagnirnar.
Guðmundur Þorsteinsson
Guðmundur Þorsteinsson hefur kynnt
sér nýtingu jarðvarma á 13. öld.
Á árunum 1997 til 2006 fóru fram
fornleifarannsóknir í Reykholti í
Borgarfirði á vegum Þjóðminja­
safns Íslands og fleiri stofnana.
Dr. Guðrún Sveinbjarnardótt­
ir stjórnaði þessum rannsókn­
um. Meðal annars hafa rannsókn­
ir þessar leitt í ljós leifar mann­
virkja sem virðast bera vitni um
tilraunir til að nota jarðhita í hag­
nýtum tilgangi. Höfundur þess­
arar umfjöllunar hefur rýnt í
skýrslur um þessar rannsóknir og
fleiri heimildir í meira en áratug.
Þeim mannvirkjum, sem tengjast
notkun gufu úr hvernum Skriflu,
virðist ekki hafa verið lokið en þau
eru mjög sérkennileg og ekki mun
vitað um önnur sambærileg. Hér
eru nokkur atriði þessara athug­
ana tekin úr óprentaðri grein og
fjallað lítillega um þau.
Sögulegar heimildir og forn­
leifar staðfesta að heitt vatn frá
hvernum Skriflu, sem liggur stutt
frá bæjarstæðinu í Reykholti en
nokkru lægra, hefur verið leitt
gegnum tvær samhliða aðskild­
ar lagnir, aðra mjög forna, í laug
sem ætluð var til baða, Snorra­
laug. Tvær aðrar lagnir hafa verið
rannsakaðar. Sú lengri fannst
1964 og liggur frá Skriflu í átt að
bæjarhólnum. Þessi lögn er gerð
með ýmsum hætti og höfundur
telur að það sé gert til að finna
bestu aðferð til að leiða gufu frá
hvernum inn í bæjarhúsin. Styttri
lögnin sem uppgötvaðist 1929 ligg­
ur inn í hús með gólfi af einstakri
gerð, lagt hellum úr hverasteini og
er hér nefnt helluhús. Líklegt er að
staðið hafi til að tengja þessa lögn
við þá lengri, ætlaða tilraunalögn,
Nýting jarðhita í Reykholti á 13. öld
Guðmundur Þorsteinsson hefur kynnt sér nýtingu jarðvarma fyrr á öldum í Reykholti í Borgarfirði í meira en áratug. Snorri Sturluson þykir
líklegur hugmyndasmiður að mannvirkjum sem komið hafa í ljós við fornleifauppgröft. Hér fara nokkur atriði úr athugunum Guðmundar.
Með Auðlinda-
garðinum vill HS
Orka vekja fólk til
umhugsunar um þær
auðlindir sem fyrirtækinu
hefur verið treyst fyrir.
Auðlindagarðurinn sem byggst
hefur upp í grennd við jarðvarma­
ver HS Orku á Suðurnesjum er
einstakur á heimsvísu, boðar nýja
tíma, nýja hugsun og hvetur til
enn frekari þróunar á aukinni og
bættri nýtingu á því sem frá jarð­
varmaverunum kemur. Fyrirtæki
Auðlindagarðsins nýta hvert um
sig með beinum hætti tvo eða fleiri
auðlindastrauma frá jarðvarma­
verum HS Orku og verða því af
augljósum ástæðum að vera stað­
sett á Suðurnesjum í grennd við
jarðvarmaverin. Starfsemi Auð­
lindagarðsins hefur byggst upp á
sameiginlegum hagsmunum fyrir­
tækjanna, þ.e. affall eins er hrá­
efni fyrir annan, nálægðinni og
nánu þverfaglegu samstarfi. Með
Auðlindagarðinum vill HS Orka
vekja fólk til umhugsunar um þær
verðmætu auðlindir sem fyrirtæk­
inu hefur verið treyst fyrir og því
falið að tryggja að endist kynslóð
fram af kynslóð.
Markmið Auðlindagarðsins er
„Samfélag án úrgangs“, það er að
nýta beri alla þá auðlindastrauma
sem streyma inn í og frá fyrir­
tækjum garðsins til fulls og á sem
ábyrgastan hátt, samfélaginu til
framþróunar og heilla. Virkjun
jarðhita á Suðurnesjum leggur til
hráefni í fjölþætta framleiðslu. Í
fjölnýtingunni er fólgið breiddar­
hagræði, þar sem sama hráefnið
er nýtt í framleiðslu margra vöru­
tegunda. Starfsemin innan Auð­
lindagarðsins einkennist af rann­
sóknum, þróun og nýsköpun. Hluti
af starfsemi Auðlindagarðsins er
að fylgjast með og skapa vett­
vang fyrir vísindi og tækniþróun
svo að nýta megi betur auðlinda­
straumana og skapa þannig vett­
vang fyrir samvinnu fyrirtækja
í ólíkum greinum og með ólíkan
bakgrunn. Auðlindagarðurinn er
því um leið öflugt og ört stækkandi
frumkvöðlasetur.
Það er jafnframt stefna HS
Orku að byggja nýja auðlinda­
garða samhliða nýtingu jarðhita
á öðrum svæðum. Fjölnýting auð­
linda styður við haldbæra nýtingu
þeirra og stuðlar að sjálfbærri
þróun samfélagsins. HS Orka
heldur ótrauð áfram að rækta
Auðlindagarðinn sinn á skynsam­
an og ábyrgan hátt, samfélaginu
til heilla.
Nánar: www.audlindagardurinn.is
Auðlindagarðurinn er einstakur
Sívaxandi áhersla er nú lögð á sjálfbæra og hagkvæma nýtingu auðlinda jarðar. Auðlindagarðurinn er sýnidæmi sem á örugglega eftir að
rata í kennslubækur um hagkvæma nýtingu endurnýjanlegra orkulinda; dæmi um það hvernig hægt er á hagkvæman og umhverfisvænan
hátt að nýta náttúruauðlind sem flestir töldu upprunalega að væri einungis nýtanleg til orkuframleiðslu.
sem mun hafa staðist væntingar.
Höfundur hefur fært rök fyrir
því að styttri lögninni hafi verið
ætlað að leiða gufu frá Skriflu inn
fyrir virkisvegg og gegnum gafl­
vegg helluhússins og um bil sem
eru á milli gólfhellnanna en þær
eru vandlega skorðaðar í blöndu
úr leir og möl. Þetta má skoða sem
tvöfalt gólf með rými fyrir flæði
lofts á milli gólflaga. Til að halda
gufunni í rásunum hefði þurft að
leggja torf yfir hellurnar sem lágu
á neðra lagi, jarðvegi, og þá lík­
lega með leir á milli fleiri laga
torfsins til að minnka rakaflæði
upp í og um hið eiginlega gólflag.
Á miðju gólfi helluhússins virðist
hafa verið unnið að gerð háfs til að
flytja gufuna út og upp úr húsinu.
Ætlunin virðist hafa verið að nota
gufuna til að hita húsið með aðferð
sem þekkt var meðal Rómverja á
stórveldistíma þeirra og nefnd­
ist hypocaust, í lauslegri þýðingu
gólfhitun með eldi.
Rómverjar notuðu stórar hellur
eða eins konar steypu í sín gólf
yfir holrýmin sem voru undir
þeim. Reykurinn, sem kom frá
eldstæði utanhúss, var leiddur um
holrýmin og fór síðan út og upp úr
þaki um rör í veggjum. Í Reykholti
hefði heita loftið komið frá hvern­
um um lagnirnar og átt að fara um
bilin milli hellnanna, sem lágu á
jarðvegi, og síðan út um háfinn.
Engin leið er nú að vita hvaða
hugmyndir hafa þá verið uppi
um endanlegan frágang gólfs þar
sem allar framkvæmdir þessarar
fyrstu þekktu tilraunar til virkj­
unar gufu virðast hafa stöðvast
snögglega ófullgerðar. Ef tekist
hefði að koma í veg fyrir raka­
flæði hefði mátt koma fyrir end­
ingargóðu timburgólfi.
Hypocaust og ýmis afbrigði
þess voru þekkt og notuð á Norð­
urlöndum á 13. öld.
Eina norska dæmið er frá
Þrándheimi, áður Niðarósi, en
þar þekktu Íslendingar vel til.
Unnið var við þetta hitakerfi á ár­
unum1231­52, en á þeim árum eða
öldum voru steinsmiðir og arki­
tektar frá Englandi að byggja þar
dómkirkju úr steini. Þeir munu
hafa unnið, samkvæmt heimildum
og eðli málsins, að gerð þessa ein­
staka afbrigðis en á árunum 1237­
39 dvaldi Snorri Sturluson einmitt
í Niðarósi. Í þetta afbrigði var not­
aður reykur frá eldi í sérstökum
kyndiklefa en Snorri átti nægan
reyk úr hvernum Skriflu heima í
Reykholti. Hugmyndatengsl eru
greinanleg og má rekja leið þekk­
ingar á hypocaust frá Rómaborg
til Englands og þaðan til Niðaróss
og að lokum til Reykholts.
Þegar höfundur ályktar um
gerð mannvirkjanna og hlutverk
miðar hann við reynslu sína og
annarra staðkunnugra manna af
fjölbreytilegum verklegum fram­
kvæmdum. Hann getur bent á
ýmsa staði í nágrenni Reykholts
þar sem hægt hefði verið að afla
efnis til verksins. Þessi ætlaða
tilraunalögn var þétt nægilega
vel með leir til að hún hefði getað
haldið í sér gufunni. Hins vegar
lítur út fyrir að styttri lögninni,
sem liggur inn í helluhúsið, hafi
aldrei verið lokið. Ýmis atriði auð­
velda að tímasetja lagningu hita­
kerfisins til Sturlungaaldar. Höf­
undur telur að verkið hafi stöðvast
þegar Snorri Sturluson var veginn
í Reykholti í september 1241.
Þrátt fyrir vantrú margra voru
í byrjun 20. aldar uppi hugmynd­
ir um virkjun hveravatns, bæði í
fljótandi og loftkenndu formi, til
hitunar íveruhúsa. Fyrsta þekkta
nothæfa gufuvirkjunin var gerð á
Sturlu­Reykjum á árunum 1908­
11. Aðferðir og efni þess tíma sýna
áhugaverðar hliðstæður við fram­
kvæmdir miðaldamanna.
ÍSleNSkuR jARðvARMAklASSi kynningarblað
25. apríl 201616
2
5
-0
4
-2
0
1
6
0
4
:3
0
F
B
0
6
4
s
_
P
0
4
6
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
6
4
s
_
P
0
3
5
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
6
4
s
_
P
0
1
9
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
6
4
s
_
P
0
3
0
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
tio
n
P
la
te
re
m
a
k
e
: 1
9
3
3
-3
E
7
4
1
9
3
3
-3
D
3
8
1
9
3
3
-3
B
F
C
1
9
3
3
-3
A
C
0
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
4
A

F
B
0
6
4
s
_
2
4
_
4
_
2
0
1
6
C
M
Y
K