Morgunblaðið - 18.09.2015, Side 24

24 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 18. SEPTEMBER 2015
Hæ sæti,
hvað ert þú að borða?
– fyrir dýrin þín
Bragðgott, hollt
og næringarríkt
Smáralind | Kringlunni | Reykjanesbæ | sími 511-2022
AMH – Akranesi – sími 431-2019 | www.dyrabaer.is
Allir sem fylgjast með rekstri
dómsmála fyrir íslenskum dóm-
stólum ættu að hafa gert sér ljóst
hversu óviðunandi það ástand er sem
ríkir í Hæstarétti Íslands vegna allt
of mikils málafjölda. Á undanförnum
misserum hef ég fjallað nokkuð um
þetta í ræðu og riti og þá einkum í
bókum mínum „Veikburða Hæsti-
réttur“ og „Í krafti sannfæringar“.
Nú hafa borist þau tíðindi að enn
einn þýðingarmikill þáttur í rekstri
dómsmálanna hafi orðið skotspónn
írafársins sem fylgir málaflóðinu,
það er að segja hinn munnlegi mál-
flutningur.
Meðal þeirra reglna sem á Íslandi
eru taldar til meginreglna einka-
málaréttarfars er reglan um munn-
lega málsmeðferð. Hún felur svo sem
ekki í sér að allur málflutningur fyrir
dómi skuli vera munnlegur. Þannig
er við rekstur einkamála fyrir ís-
lenskum dómstólum gert ráð fyrir að
málflutningur aðila sé bæði skrif-
legur og munnlegur. Samt sem áður
er í lögum lögð rík áhersla á hinn
munnlega þátt málfærslunnar og
hafa fræðimenn þannig talið að meg-
inreglan um munnlega málsmeðferð
gildi við meðferð einkamála hér á
landi. Má vísa um þetta m.a. til rits
Markúsar Sigurbjörnssonar „Einka-
málaréttarfar“, 2. útg. 2003, bls. 13-
15. Þar koma líka fram rökin fyrir
þeirri skipan sem gildir hér á landi í
þessu efni. Í sakamálum gildir sama
meginregla, þó að dómara sé í und-
antekningartilvikum heimilt að
ákveða skriflegan málflutning.
Í Hæstarétti gildir meginreglan
um að mál skuli flutt munnlega hvort
sem um einkamál eða sakamál ræðir.
Í einkamálalögum er mælt svo fyrir
að hvor aðili um sig skuli, strax og
gagnaöflun er lokið, „tilkynna
Hæstarétti hve langan tíma hann
áætli að hann þurfi til að flytja munn-
lega málflutningsræðu í málinu.“
Sambærilegt ákvæði er að finna í
sakamálalögum. Í hvorum tveggja
lögunum er kveðið á um að Hæsti-
réttur hafi heimild til að takmarka
ræðutíma við munnlegan flutning
máls.
Það er auðvitað þýðingarmikil
réttarfarsregla að málsaðili fái þann
tíma sem hann þarf til að tala máli
sínu fyrir þeim dómstól sem málið
dæmir. Slíkt er til þess fallið að
treysta undirstöður dóms í málinu og
auka tiltrú manna á úrlausninni og
raunar almennt á dómstólnum sem
kveður upp dóminn. Það er síðan
sjálfsagt að í lögum sé viðkomandi
dómstól veitt heimild til að takmarka
ræðutíma ef hann augljóslega er
áætlaður óþarflega langur. Það þarf
þá helst að gerast í samráði við máls-
aðilann eða lögmann hans. Beiting
valdskotinnar ákvörð-
unar um þetta á aðeins
að vera þrautaráð ef
málsaðili sér ekki að
sér.
Valdskotnar
ákvarðanir um
ræðutíma
Nú munu hins vegar
hafa verið teknir upp
þeir hættir að Hæsti-
réttur tilkynnir mál-
flytjendum einhliða um
leið og málflutnings-
skrá er send út, hversu
langan tíma þeir muni fá til hins
munnlega málflutnings. Er þá undir
hælinn lagt hvort þeirra eigin áætlun
um málflutningstíma er virt. Hafa
málflutningsmenn greint svo frá að
langoftast sé ræðutími þeirra styttur
að mun. Það er þá gert án nokkurs
samráðs við þá. Virðist 30 mínútna
ræðutími njóta vinsælda hjá rétt-
inum í þessum tilkynningum og það
eins þó að málflytjandi kunni að hafa
áætlað mun lengri tíma. Þessi fram-
kvæmd er að mínum dómi fráleit og
beinlínis andstæð lögum. Lagaheim-
ild réttarins til að stytta áætlaðan
ræðutíma á ekki að beita fyrr en full-
reynt er að viðkomandi málflytjandi
synji tilmælum réttarins um stytt-
ingu ræðutímans og fullnægjandi til-
efni sé til þess að beita valdi um þetta
efni. Margir hæstaréttarlögmenn
hafa tjáð mér óánægju sína með
þessa nýju hætti. Telja þeir sig einatt
alls ekki fá þann tíma sem þeir og
umbjóðendur þeirra álíta nauðsyn-
legan til að koma sjónarmiðum sem
máli skipta á framfæri við réttinn við
hinn munnlega málflutning. Augljóst
er að þetta nýja fyrirkomulag er enn
ein staðfestingin á því hvaða áhrif
írafárið, sem málafjöldinn skapar,
hefur á starfsemi réttarins og þar
með á réttaröryggi þeirra sem leggja
mál sín í dóm hans.
Fordómar?
Það er síðan kostulegt, svo ekki sé
meira sagt, að lesa nýlega frásögn í
Lögmannablaðinu (1. tbl. 2015) um
heimsókn nokkurra lögfræðinga í
Hæstarétt nýverið og samtöl hópsins
við forseta réttarins og annan dóm-
ara við það tækifæri. Þetta eru menn
sem eru þekktir að því að tala ekki í
heyranda hljóði um starfsemi rétt-
arins, þó að á vettvangi hans sé ein-
att vélað um ríkustu hagsmuni borg-
aranna. Þarna kom svolítið rof í
þagnarmúrinn. Sagt er frá því að
einn gestanna hafi spurt forsetann
„að hvaða marki málflutningur hefði
áhrif á niðurstöðu dómsmála.“ For-
setinn hafi þá talið það ekki koma oft
fyrir „að dómari skipti um skoðun við
flutning málsins.“ Þá vitum við það!
Það heyrir sem sagt til undan-
tekninga að lærðar málflutnings-
ræður hæstaréttarlög-
manna skipti yfirhöfuð
nokkru máli. Ætli þetta
sé bara eitt stórt leikrit
allt saman? Dóm-
ararnir séu í raun búnir
að dæma málin áður en
til hins munnlega mál-
flutnings kemur. Þar
fái málflytjendur engu
um þokað.
Þetta má líklega
skoða í ljósi þess sem
haft er eftir hinum
dómaranum sem þarna
var viðstaddur, að í
stærri málum tíðkist að dómarar
haldi sérstaka fundi í aðdraganda
málflutnings. Ekki er gert ráð fyrir
slíkum fundum í íslenskri réttar-
farslöggjöf. Þar er hins vegar kveðið
á um að dómarar fari á fund strax
eftir dómtöku máls í Hæstarétti.
Lagareglur banna ekki beinlínis
fundarhöld dómara um dómsniður-
stöðu fyrir málflutning. Hins vegar
ætti að vera augljóst að fara verður
afar varlega í þetta, þar sem hætt er
við að þá verði til sammæli um nið-
urstöðu máls áður en málflytjandi
hefur fengið tækifæri til að flytja
málið munnlega. Sumir kalla þetta
„fordóma“ og kann sú nafngift að
hitta í mark á fleiri en einn veg.
Myndin sem þeir félagar gáfu lög-
fræðingahópnum, við heimsóknina
sem Lögmannablaðið segir frá, er
nánast sú að dómararnir séu meira
og minna búnir að dæma málið að
efni til áður en málflytjendum gefst
kostur á að flytja það munnlega, eftir
atvikum að undangengnu samráði
sín á milli. Núna er svo höfuðið bitið
af skömminni, eins og fyrr var sagt,
með því að taka almennt miðstýrðar
ákvarðanir um að stytta ræðutíma
málflytjenda á grundvelli heimildar
til afskipta af áætlun þeirra í til-
vikum þegar sýnilega er um ofáætl-
anir að ræða. Þetta er gert þó að
áætlun málflytjanda teljist eftir eðli-
legum mælikvarða hæfileg.
Sum rök mega liggja
í þagnargildi!
Í þessu samhengi er athyglisvert
að sjá afstöðu Hæstaréttar Íslands
til málflutnings af hálfu málsaðila,
sem birtist í forsendum dóms rétt-
arins á síðasta vetri í svonefndu Al
Thani máli (mál nr. 145/2014). Svo
sem flestir vita var þetta sakamál.
Allir hinir ákærðu höfðu í Hæstarétti
uppi kröfu um ómerkingu héraðs-
dóms. Þessa kröfu byggðu ákærðu á
því að í héraðsdóminum skorti á „að
tekin hafi verið afstaða til röksemda,
sem þeir hafi haldið fram sér til varn-
ar og eftir atvikum varðandi formhlið
málsins.“ Um þessa ástæðu ákærðu
segir orðrétt svo í forsendum hæsta-
réttardómsins:
„Um aðfinnslur ákærðu, sem
varða samningu hins áfrýjaða dóms,
verður loks að gæta að því að ákvæð-
um f. og g. liðar 2. mgr. 183. gr. laga
nr. 88/2008, sbr. og hliðstæð fyrir-
mæli í f. lið 1. mgr. 114. gr. laga nr.
91/1991 um meðferð einkamála, hef-
ur ekki verið beitt svo í framkvæmd
að nauðsyn hafi borið til að taka ber-
um orðum rökstudda afstöðu í dómi
til sérhverrar röksemdar, sem máls-
aðila kann að hugkvæmast að halda
fram, heldur hefur bæði í tíð þessara
laga og eldri um sama efni verið litið
svo á að taka beri rökstudda afstöðu
til alls þess, sem raunhæft er að ætla
að kynni að hafa áhrif á niðurstöðu
um eitthvert atriði máls, en önnur
rök, sem hafnað er, megi liggja í
þagnargildi.“
Það er í fyrsta lagi undarlegt að
dómurinn skuli ekki vísa til e. liðar 2.
mgr. 183. gr. sakamálalaga þar sem
beinlínis er kveðið á um að í dómi
skuli greina „við hvaða sönn-
unargögn og rök hvert ákæruatriði
sé stutt og hvaða andsvör ákærði
færi við þeim ef því er að skipta.“
Með hinum tilvitnaða texta í for-
sendum dómsins virðist svo á því
byggt að ekki sé nauðsynlegt að taka
berum orðum rökstudda afstöðu til
sérhverrar röksemdar „sem máls-
aðila kann að hugkvæmast að halda
fram“, svo smekklega sem þetta er
orðað. Er sagt að við dómafram-
kvæmd hafi þetta ekki verið gert.
Þetta er annaðhvort misskilningur
eða vísvitandi útúrsnúningur. Svo
stóð á að í eldri lögum um meðferð
refsimála, sem sakamálalögin 2008
leystu af hólmi það ár, var ekki að
finna bein fyrirmæli um að taka
skyldi í dómi afstöðu til þeirra rök-
semda sem sakborningur hefði borið
fram sér til varnar. Þekktist þá að
dómar væru samdir án þess að gera
grein fyrir málsvörnum sakborninga,
jafnvel þó að veigamiklar kunni að
hafa verið.
Ákvæðum í lögunum sem sett voru
2008 var sýnilega ætlað að ráða bót á
þessu, enda er augljóslega eitt af
meginatriðum dóms að taka með
rökstuddum hætti afstöðu til þess,
sem ákærði kann að bera fram sér til
varnar. Má telja þessa skyldu nauð-
synlega til að tryggt sé að sakborn-
ingur njóti þess réttaröryggis sem
honum ber við meðferð máls fyrir
dómi. Hafi þekkst einhver dæmi um
það eftir gildistöku laganna 2008 að
sleppt væri í dómi að gera grein fyrir
vörnum ákærðu, var hreinlega brotið
gegn fyrirmælum laganna um þetta.
Það er svo alveg sérstaklega und-
arlegt að Hæstiréttur skuli einnig
vísa um þetta til 1. mgr. 114. gr. laga
nr. 91/1991 um meðferð einkamála.
Einkamál snúast alfarið um kröfur
og málsástæður málsaðilanna. Í e. lið
hinnar tilvitnuðu 1. mgr. 114. gr. seg-
ir líka skýrt og greinilega að í dómi
skuli greina helstu málsástæður aðila
og réttarheimildir sem þeir byggja á.
Er það auðvitað ávallt gert.
Í lok fyrrgreinds texta hæstarétt-
ardómsins er loks að finna at-
hugasemd sem varla er frambærileg
í dómi frá réttinum, þar sem gefið er
til kynna að sakborningar, eða
kannski öllu heldur skipaðir verj-
endur þeirra, hafi teflt fram svo
framandi varnarástæðum að þær
megi að skaðlausu liggja í þagn-
argildi! Ég tek fram að ég átti þess
kost, eftir að dómur Hæstaréttar
gekk, að kynna mér varnir sakborn-
inganna sem rétturinn hafði talið að
mættu liggja í þagnargildi. Því fer
víðs fjarri að þær hafi verðskuldað
þessa yfirlætislegu afgreiðslu. Ef til
vill hefur rétturinn sleppt þeim
vegna þess að hann kunni ekki svörin
sem þurfti að veita ef búið var fyr-
irfram að ákveða að hafna þeim.
Gengur ekki lengur
Með vísan til þess sem að framan
segir blasir sú mynd við að hinn hái
dómstóll líti nánast á það sem
óheppilegar tafir á störfum réttarins
að dómendur skuli þurfa að verja
tíma í að hlusta mikið á munnlegan
málflutning eða jafnvel sinna fram
bornum vörnum sakborninga í saka-
málum. Þetta hugarástand hefur
orðið til vegna írafársins sem tekið
hefur völdin síðustu árin í þessari
helgustu stofnun laga og réttar í
landinu. Yfirstjórn réttarins virðist
hafa þann eina metnað að moka mál-
unum út, þó að finna megi dæmi nán-
ast á hverjum fimmtudegi (þá eru
háð dómþing í Hæstarétti til upp-
kvaðningar dóma) að það sé á kostn-
að gæðanna. Svona má þetta ekki
ganga mikið lengur. Ástandið er að
mínum dómi orðið svo alvarlegt að
mönnunum, sem hafa skipað dóminn
undanfarin ár og eru orðnir „blóð-
ugir upp fyrir axlir“ í þessum vinnu-
brögðum, verður ekki trúað fyrir
bráðnauðsynlegum endurbótum á
starfsemi réttarins. Þess vegna hef
ég lagt til að við stofnun millidóm-
stigsins verði núverandi Hæstiréttur
gerður að millidómstigi og nýr
Hæstiréttur skipaður frá grunni.
Skiptir munnlegur málflutningur ekki máli?
Eftir Jón Steinar
Gunnlaugsson »Ætli þetta sé bara
eitt stórt leikrit allt
saman? Dómararnir séu
í raun búnir að dæma
málin áður en til hins
munnlega málflutnings
kemur. Þar fái málflytj-
endur engu um þokað.
Jón Steinar
Gunnlaugsson
Höfundur er hæstaréttarlögmaður
og var dómari við Hæstarétt Íslands
árin 2004 til 2012
Enn hátt skor í Gullsmáranum
Spilað var á 13 borðum í Gull-
smára mánudaginn 14. september.
Úrslit í N/S:
Guðl. Bessason - Trausti Friðfinnsson 350
Þórður Jörundss. - Jörundur Þórðars. 316
Jón Bjarnar - Katarínus Jónsson 314
Kristín Óskarsd. - Gróa Þorgeirsd. 307
Ragnar Jónsson - Lúðvík Ólafsson 287
A/V
Unnar Guðmss. - Guðm. Sigursteinss. 375
Sigurður Njálsson - Pétur Jónsson 304
Sigr. Benediktsd. - Sigurður Þórhallss. 298
Kristín G. Ísfeld - Óttar Guðmss. 286
Ragnh. Gunnarsd.-Sveinn Sigurjss. 283
Skor þeirra Unnars og Guðmund-
ar er upp á rúm 71%.Hátt skorað í
Kópavoginum þessa dagana.
Bridsfélag Reykjavíkur
Þriggja kvölda Sushi Samba tví-
menningur hófst sl. þriðjudag.
Staðan eftir fyrstu umferð:
Jón Baldursson - Sigurbjörn Haraldss. 85
Júlíus Sigurjónss. - Sveinn R. Eiríkss. 48
Ómar Freyr Ómarss. - Örvar Óskarss. 45
BRIDS
Umsjón Arnór G.
Ragnarsson| brids@mbl.is