Morgunblaðið - Sunnudagur - 22.05.2016, Qupperneq 36

36 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 22.5. 2016
H
ann er ekki vel þekktur víða um
heim þó að sennilega megi enn
lesa um hann í þeim handritum
í Timbuktu sem öfgafullir ísl-
amistar okkar daga hafa ekki
náð að eyðileggja, en Mansa
Musa var á sinni tíð einn ríkasti maður veraldar.
Mansa Musa ríkti í Malí og vakti mikla athygli í
Norður-Afríku og Miðausturlöndum þegar hann á
fyrri hluta 14. aldar lagði upp í pílagrímsför til Mekka
eins og múslimum er uppálagt að gera. Malí var á ytri
mörkum þess stóra svæðis sem áhrif kenninga Mú-
hameðs spámanns náðu til á næstu öldum eftir fráfall
hans.
Pílagrímsferðin var gríðarlega fjölmenn, sennilega
voru tugþúsundir í föruneytinu, bæði úlfaldar og
menn klyfjaðir gulli. Á leið sinni gaf Musa gull á báð-
ar hendur, jafnt þeim sem lægst voru settir í sam-
félaginu og trúmaðurinn vildi aðstoða, sem og hinum
sem hæst voru settir og þörf var á að njóta velvildar
af á langri leið.
Auðæfin voru slík og Musa svo eyðslusamur á leið
sinni um Egyptaland að þar varð efnahagslífið nánast
eins og eftir þekktasta engisprettufaraldur veraldar.
Gullforðinn sem efnamenn þar höfðu safnað sér hrap-
aði í verði og fjöldagjaldþrot og efnahagsöngþveiti
fylgdu í kjölfarið.
Auðæfi þá og nú, þar og hér
Þó að mæling auðæfa sé vandmeðfarin, ekki síst á
milli alda og ólíkra heimshluta, kann að vera mjög
vægt til orða tekið að segja að Musa hafi á sinni tíð
verið einn ríkasti maður veraldar. Hann var ef til vill
ríkasti maður sem nokkru sinni hefur verið uppi.
En hvernig gerðist þetta, hvernig varð hann svona
ofboðslega ríkur? Vart þarf að taka fram að hann var
að fara með fjármuni ríkisins, en á þessum tíma var
ekki alltaf gerður skýr greinarmunur á eigum ríkis-
ins og þess sem fór með stjórn ríkisins í það og það
skiptið. Og sums staðar er svo sem ekki mikill munur
á þessu enn þann dag í dag, en það er önnur saga. En
hvernig varð Musa svona ríkur?
Fyrir því er vitaskuld ekki aðeins ein ástæða, það
lagðist margt á sömu sveifina. Malí var vel í sveit sett,
á nokkurs konar krossgötum og hentaði vel til við-
skipta með salt og gull, auk annarra náttúruauðlinda.
Viðskipti höfðu sennilega mesta þýðingu. Náttúru-
auðlindir höfðu einnig töluvert að segja, því að landið
býr að þeim eins og mörg önnur lönd þó að misjafn-
lega spilist úr. Hvorki auðlindir, staðsetning né við-
skipti hefðu þó orðið til að skila Malí því ómælda gulli
sem áður er lýst, eða tryggja því sess sem eitt af höf-
uðbólum mennta og menningar, ef ekki hefði komið
til hugvit þeirra sem landið byggðu, menning sem á
þeim tíma var í hópi þeirra framsæknari og hagfellt
skipulag. Sagan geymir fjölda dæma um ríki sem
bjuggu yfir náttúruauðlindum og voru vel í sveit sett
til að stunda viðskipti, en hafa vegna óvitagangs,
stundum í nafni sósíalisma, komið sér á vonarvöl. Eitt
nýjasta dæmið er Venesúela, sem á svarta gullið og
raunar meira til, en stjórnendum tekst samt sem
áður að steypa landinu í stórkostleg efnahags-
vandræði.
Olía og gull duga ekki ein og sér til að ríki verði
auðug. Sama á við um aðrar náttúruauðlindir, til að
mynda þær sem standa okkur Íslendingum næst,
fiskinn, vatnsorkuna, jarðvarmann og náttúru lands-
ins almennt.
Hér hefur fjarri því
alltaf verið velmegun
Við höfum búið hér um aldir – að vísu er aðeins um
það deilt nákvæmlega hversu lengi – en höfum ekki
allan þann tíma búið við velmegun. Fjarri því. Í seinni
tíð hefur okkur hins vegar tekist að beisla nátt-
úruöflin, vatns- og jarðvarmaorku, og hefur það lyft
lífsgæðum landsmanna til mikilla muna.
Við erum einnig farin að nýta náttúruna með nýjum
hætti í seinni tíð. Áður létum við nægja að reka fé á
afréttir og þar gekk það laust og jók fallþunga sinn
yfir sumarið landsmönnum til hagsbóta. Þetta er sem
betur fer enn gert, en nú hafa bæst við tvífætlingar
víða að, sem fara um landið þvert og endilangt og
sækja ekki síst í þær perlur þess sem við höfum hvað
mest dálæti á. Gengur þetta svo langt að landinn
glímir nú við svokallaðan lúxusvanda á þessu sviði, en
sá vandi er óneitanlega skemmtilegri við að eiga en
andstæðan.
Fiskveiðar hafa einnig tekið miklum stakkaskiptum
frá því sem var þegar hver reri sem betur gat en þá
hamlaði mjög að sá guli er utar eins og það var orðað.
Við tóku vélbátar og eftir heimsstyrjöld gátu Íslend-
ingar stækkað skipin og svo fjölgað þeim þangað til
sá tími kom að sá guli átti í vök að verjast.
Hugvitið réð niðurstöðunni
Á níunda áratug síðustu aldar sáu þeir sem hugðu að
hag landsins að við svo búið mátti ekki standa og hófu
að takmarka veiðar. Sem betur fer fékk hugvitið að
ráða niðurstöðunni og í ákveðnum áföngum tókst að
koma á skynsamlegu og hagkvæmu stjórnkerfi fyrir
fiskveiðar. Þeir sem veiddu fengu að veiða áfram,
eins og eðlilegt var, en veiðar þeirra voru takmark-
aðar með aflamarkskerfi, eða kvótakerfi eins og það
er gjarnan kallað.
Hlutdeild í aflamarki var gerð varanleg, sem var
afar mikilvæg ráðstöfun og einn helsti grunnurinn að
því að hægt var að vinna að þeirri hagræðingu og
hagkvæmni sem náðst hefur í íslenskum sjávar-
útvegi. Önnur forsenda þeirrar hagræðingar var að
aflahlutdeildin var gerð framseljanleg, sem felur í sér
að þeir sem veitt geta á hagkvæman hátt kaupa hina
út og þannig verður hagkvæmnin smám saman meiri
í greininni.
Margir muna ítrekuð vandamál sem upp komu í
rekstri sjávarútvegsins í heild sinni áður en þetta far-
sæla fyrirkomulag við stjórn fiskveiða var tekið upp.
Sjávarútvegurinn var ítrekað á brauðfótum og efna-
hagslífið tók skellinn með útgerðinni, sem von var
þegar um svo mikilvæga grein atvinnulífsins er að
ræða. Þá var mikið rætt um vanda sjávarútvegsins og
stöðug fundahöld um það á æðstu stöðum hvernig
leysa mætti þennan vanda. Allt skammtímalausnir
sem engu skiluðu til framtíðar.
Jafn farsælt og stjórnkerfi fiskveiða hefur verið við
að halda uppi gjaldeyrisöflun þjóðarinnar og stuðla
að velferð í landinu á þetta kerfi sér fjandmenn. Þeir
hafa ekki síst komið úr stjórnmálaflokki sem um
langa hríð hefur unnið mjög að því að stuðla að eigin
andláti og gengur prýðilega. En þessir baráttumenn
hafa áhrif þó að minnkandi séu og hefur tekist að
halda þessari undirstöðuatvinnugrein í óvissu og hafa
ennfremur náð því fram með ýmsum aðgerðum að
draga úr hagkvæmninni í kerfinu. Þar með hafa þeir
dregið úr velsæld í landinu.
Enn ein óundirbúin spurningin
Og þeir hafa ekki lagt árar í bát þó að ýmsar sneypu-
farir ættu að kenna þeim að kynna sér málin betur
áður en lagt er úr vör. Þannig vék Oddný G. Harð-
ardóttir, þingmaður Samfylkingar, spurningu að
Gunnari Braga Sveinssyni, sjávarútvegs- og landbún-
Svarta gullið og silfrið
hafsins þurfa atbeina
mannsandans
Reykjavíkurbréf20.05.16