Morgunblaðið - 14.12.2016, Blaðsíða 23

23
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 14. DESEMBER 2016
Regn í Reykjavík Regndropar falla og yrkja ljóð á götuna í einni af mörgum lægðum sem gengið hafa yfir landið í vetur. Þessi ljósmynd, sem líkist málverki, var tekin við Slippinn í Reykjavík.
RAX
Mér er til efs að við
séum að draga réttan
lærdóm af máli Brún-
eggja og framgöngu
Matvælastofnunar
[Mast].
Hugsanlegar brota-
lamir í eftirliti Mast
eru sagðar sýna fram
á nauðsyn þess að efla
opinbert eftirlit með
atvinnulífinu og að
nauðsynlegt sé að auka útgjöld rík-
isins vegna þessa. Þó er ekki eins
og stofnunin hafi verið fjársvelt á
liðnum árum a.m.k. ekki þegar litið
er til þróunar framlaga ríkisins.
Samkvæmt fjárlögum þessa árs
rennur liðlega 1,1 milljarður úr rík-
issjóði til Mast en auk þess hefur
stofnunin um 480 milljónir í sér-
tekjur. Framlag úr ríkissjóði er
nær 80% hærra að raunvirði á
þessu ári en það var fyrir áratug. Á
föstu verðlagi fær stofnunin nær
500 milljónum krónum meira úr
ríkissjóði en árið 2006.
Hið opinbera eftirlitskerfi hefur
hægt og bítandi gert okkur sinnu-
laus. Við höfum framselt ábyrgðina
til hins opinbera sem skal hafa eft-
irlit með öllu og öllum. Forráða-
menn verslana treysta á opinberar
stofnanir í stað þess að fylgjast
sjálfir með og ganga úr skugga um
að þær vörur sem settar eru í hill-
urnar uppfylli gæðakröfur og standi
undir því sem lofað er. Við neyt-
endur skiptum skapi í stutta stund,
tökum undir kröfur um að efla opin-
bert eftirlit (kannski í þeirri von að
einhver annar borgi),
og höldum síðan áfram
viðskiptunum.
Útvistun eftirlits
Að hugsanlegt sé að
útvista matvælaeftirliti
og auka ábyrgð kaup-
manna og neytenda, er
ekki meira rætt en
snara í hengds manns
húsi. Engu skiptir þótt
við höfum ágæta
reynslu af því að vista
út nauðsynlegu eftir-
liti. Skoðunarstöðvar bifreiða eru
ekki lengur á hendi ríkisins heldur í
eigu einkaaðila sem keppast um að
bjóða góða þjónustu og hagstætt
verð. Enginn sem man eftir Bif-
reiðaeftirliti ríkisins lætur sig
dreyma um að hverfa aftur til þess
tíma, jafnvel ekki hörðustu vinstri-
menn og talsmenn Stóra bróður
þegja þunnu hljóði.
En góð reynsla af útvistun eft-
irlits með samkeppni milli eftirlits-
aðila til hagsbóta fyrir almenning
og fyrirtæki, hefur ekki komið í veg
fyrir útþenslu opinberra eftirlits-
stofnana á síðustu árum. Þeir sem
efast eru úthrópaðir sem öfgamenn
frjálshyggjunnar, baráttumenn sér-
hagsmuna sem berjist gegn hags-
munum almennings. Engu skiptir
þótt sterkar vísbendingar séu um
að aukið opinbert eftirlit, með sífellt
flóknara og breytilegu regluverki,
þjóni fremur stórum fyrirtækjum
og – samsteypum en almenningi –
dragi úr samkeppni og ábyrgð
þeirra sem framleiða og/eða selja
vöru og þjónustu. Litli atvinnurek-
andinn á sér litlar bjargir. Dregið
er úr samkeppni með tilheyrandi
kostnaði fyrir þjóðfélagið allt.
Meðalhóf og yfirgangur
Í skýrslu sem Hagfræðistofnun
Háskóla Íslands vann fyrir forsæt-
isráðuneytið árið 2004 kom fram að
áætlaður beinn árlegur kostnaður
fyrirtækja við að framfylgja eftir-
litsreglum væri um 7,2 milljarðar
króna á verðlagi 2003. Kostnaður-
inn er um 13,8 milljarðar á verðlagi
2016. Fjárhæðin er svipuð og ætl-
unin er að verja til löggæslunnar á
komandi ári samkvæmt frumvarpi
til fjárlaga.
Kostnaðurinn hefur hins vegar
örugglega hækkað verulega á síð-
ustu árum. Reglum hefur fjölgað,
þær hertar og eftirlit stóraukist. Í
maí 2013 hélt ég því fram að þessi
kostnaður væri 15-20 milljarðar. Því
miður eru vísbendingar um að ég
hafi gerst sekur um vanáætlun.
Leiðarahöfundur Morgunblaðsins
hélt því fram í júlí 2013 að opinber-
ar stofnanir „sem jafnt og þétt hafa
fengið ríkari valdheimildir hafa
margar sýnt að þær kunna ekki
með þær að fara“. Þær gæti ekki
meðalhófs:
„Þær svara ekki eða eins og út úr
kú athugasemdum þolendanna, sem
eru hluti almennings í landinu.
Gerðar eru óbilgjarnar kröfur til
þeirra sem í myllu stofnananna
lenda, en síðan er dregið á langinn
að gera hreint fyrir sínum eigin
dyrum. Eins og bent hefur verið á,
þá virðist iðulega út frá því gengið
að í samskiptum við slíkar stofnanir
hafi sönnunarbyrðinni heimildar-
laust verið snúið við.“
Gagnslausar stofnanir eru dæmi
um sóun almannafjár, sagði í leið-
aranum og því bætt við að eftirlits-
iðnaðurinn verði „að skilja að hann
er þjónustustarfsemi í eðli sínu en
ekki búrókratískur yfirgangsiðn-
aður“. Á þennan skilning hefur
skort.
Vandinn er ekki fjársvelti
Þegar eftirlitsstofnun bregst er
oftar en ekki höggvið í sama hnér-
unn; skattgreiðandinn er krafinn
um aukna fjármuni. Það er bjarg-
föst trú margra – ekki síst þing-
manna og embættismanna – að
lausn flestra vandamála felist í því
að herða austurinn úr hirslum rík-
issjóðs. Á öngstrætum forræðis-
hyggjunnar eru eftirlitsstofnanir
mikilvægari en almenn löggæsla og
öryggi borgaranna. Fjárveitinga-
valdið dælir peningum í eftirlitsiðn-
aðinn og lögreglan situr á hakanum.
Vandinn sem blasir við er ekki
skortur á opinberu eftirliti eða fjár-
svelti stofnana. Vandinn er miklu
fremur skortur á samkeppni. Flókið
regluverk, svifaseinar stofnanir og
á stundum yfirgangur draga úr
samkeppni. Jafnvel yfirvöld sam-
keppnismála virtust kærulaus á ár-
unum fyrir hrun bankanna þegar
stórfyrirtækin þöndust út í krafti
aðgengis að láns- og áhættufé og
gengu að litlum keppinautunum. Og
þau eru fullkomlega áhyggjulaus
þegar stærsta sveitarfélag landsins
kemur í veg fyrir samkeppni í sorp-
hirðu.
Varla er hægt að búast við því að
opinbert eftirlitskerfi hafi áhuga á
að stuðla að öflugri og heilbrigðri
samkeppni, þegar áhuginn virðist
takmarkaður innan Samtaka at-
vinnulífsins [SA]. Róttækar tillögur
um fækkun sveitarfélaga bera það
með sér. Rökin eru hagkvæmni
stærðarinnar. Hugsjónir samkeppn-
innar eru úti í horni – gleymd og
kannski tröllum gefin. Fátt veitir
kjörnum fulltrúum í sveitar-
stjórnum og stjórnsýslunni allri
meiri aga og aðhald en samkeppni
um íbúana og fyrirtækin. Það ætti
að vera sérstakt áhugamál SA að
ýta undir samkeppni sveitarfélaga.
Í mörgum tilfellum munu sveitar-
félög telja það besta kostinn að
sameinast eða auka samvinnu til að
vera betur í stakk búin til að veita
öfluga þjónustu og gæta hófsemdar
í álögum á íbúa og fyrirtæki. Sam-
eining yrði á forsendum samkeppn-
innar og betri þjónustu en ekki í leit
– villuleit – að hagkvæmni stærðar-
innar, líklega með Reykjavíkurborg
sem sérstaka fyrirmynd.
Dapurlegt er hversu fáir hafa
áhyggjur af samkeppnisleysi og hve
margir virðast vera með böggum
hildar vegna fjársveltis eftirlitsiðn-
aðarins. Líkt og skattgreiðandinn
er samkeppnin vinafá.
Eftir Óla Björn
Kárason »Dapurlegt er hversu
fáir hafa áhyggjur
af samkeppnisleysi
og hve margir virðast
vera með böggum
hildar vegna fjársveltis
eftirlitsiðnaðarins.
Óli Björn Kárason
Höfundur er þingmaður
Sjálfstæðisflokksins.
Skortur á samkeppni og opinbert eftirlit