Hjúkrun: tímarit Hjúkrunarfélags Íslands - 01.06.1983, Síða 5

eftir bestu vitund, en er alltaf víst aö
þessir einstaklingar upplifi þaö á sama
hátt. Nú á tímum stökkbreytinga í tækni
og rannsóknum. er full ástæða til að
huga alvarlega aö siðferðislegum rétt-
indum sjúklinga ekki síður en lagaleg-
um. Til að tryggja sem best hagsmuni
sjúklinga í þessu sambandi, samþykkti
Alþjóðalæknafélagið 1964 yfirlýsingu
sem kennd er við Helsinki, og síðan var
endurskoðuð 1975. Ákvæðum þessum
hefur lítið verið haldið á lofti hér á
landi, en með aukinni rannsóknarstarf-
semi hér, t. d. í sambandi við notkun
nýrra lyfja, er ef til vill ríkari ástæða til
að hafa þau í huga.
Lagalegur réttur sjúklings
Réttarstaða einstaklinga breytist alla
jafna ekki þótt hann verði sjúkur. Þó
eru þar undantekningar hvað varðar
geð sjúka og vangefna, ef nauðsynlegt
er að vista þá án samþykkis á sjúkrahúsi
eða annarri heilbrigðisstofnun sem við-
eigandi er.
„Samkvæmt 31. gr. laga um lögræði
þarf fyrirskipun eða samþykki dóms-
málaráðuneytis til þess að maður, eldri
en 16 ára, verði án samþykkis síns vist-
aður á sjúkrahúsi. Nú telur einhver að
sjálfræðissviptum manni sé haldið að
ófyrirsynju í sjúkrahúsi eða á heilsuhæli,
og getur hann þá borið málið undir
dómstóla.“ „Ekki má hefta frelsi ein-
staklinga lengur en tvo sólarhringa án
þess að fyrir liggi úrskurður þess efnis.
Ekki má dvöl ofangreindra einstaklinga
á stofnun haldast lengur en nauðsyn
krefur. Skulu lögráðamenn þeirra hafa
eftirlit með því."18 A
Það eru miklir erfiðleikar og oft lang-
varandi sársauki og tortryggni milli
sjúklings og aðstandenda í sambandi við
slíkar þvingunarinnlagnir, og væri mikil
þörf fyrir endurskoðun á lögum þess-
um. Þar sem aðeins er um tvo sólar-
hringa að ræða án samþykkis viðkom-
andi, eru oft litlar líkur á breyttu
ástandi á svo skömmum tíma og þarf
því oftar en ella að grípa til í það
minnsta beiðni um slíka sviptingu.
Sjúkraflutningar geðsjúklinga eru
einnig oft ekki sem skyldi. Þar verður
að kveðja til lögreglu í fullum skrúða ef
sjúklingur er ekki sáttur við innlögn, og
er það oft viðkvæmnismál. Það er því
víst, að fáum finnst réttur sinn eins
fótum troðinn eins og hinum geðsjúku,
og þarf því að vera vel á verði að gæta
réttar þeirra, enda margir lítt færir um
að verja hann sjálfir.
Til að kanna réttarstöðu sjúklings gagn-
vart heilbrigðisstofnunum verður fyrst
fyrir að huga að dómum í þeim efnum,
og kemur þá greinilega fram að mjög
erfitt reynist að sækja mál, t. d. um
skaðabætur á hendur læknum, oftast
reynist verknaður vera „innan ramma
þess sem var réttlœtanlegt lœknisfrœði-
lega.“ Þekkingar-forðinn er yfirleitt
þess eðlis að erfitt er fyrir leikmenn að
dæma hvort þjónusta er fullnægjandi
eða ekki. Það er helst ef hlutir hafa
verið skildir eftir í skurðsárum, að
mönnum hafa verið dæmdar bætur,
enda hvílir sönnunarbyrðin þá á við-
komandi starfsfólki sjúkrahúsa, að gá-
leysi þess hafi ekki ráðið.
Sjúklingur á að geta treyst algjörri
þagnarskyldu um sín mál, en breyttir
starfshættir hafa haft í för með sér að
sjúkraskrár og aðrir pappírar eru nú í
höndum fleiri aðila en áður, og getur
það gert verndun persónulegra upplýs-
inga erfiðari en áður var.
Nú hefur það gerst æ tíðara að sjúkling-
ar með vissar tegundir sjúkdóma myndi
nteð sér samtök, til að sameinast í sín-
um baráttumálum og til framdráttar
hagsmunum sínum í víðtækasta skiln-
ingi.
Réttur sjúklinga yfir eigin lífi
og líkama
Grundvallarreglur varðandi rétt manna
yfir eigin lífi og líkama ganga út frá því
að menn séu frjálsir að því hvernig þeir
fara með líkama sinn, heilsu og líf, svo
framarlega sem þeir skaði ekki sams-
konar hagsmuni annarra með háttsemi
sinni.
Viðhorf og óskir sjúklinga ættu því að
hafa mikil áhrif á athafnir lækna og
hjúkrunarfræðinga, og sjúklingar eiga
því fullan rétt á að krefjast sem
gleggstra upplýsinga í sambandi við
sjúkleika sinn og allar aðgerðir þar að
lútandi. Forsendan verður þó ætíð, að
sjúklingur sé með fullu ráði og rænu og
hafi nægjanlegan aldur og þroska, eila
færist þessi réttur til nánustu vanda-
manna.
Um mat í þessum efnum getur þó oft
verið ágreiningur, læknar telja sig yfir-
leitt dómbærasta og verður þess jafnvel
vart „að læknar telji eigin siðareglur
æðri landslögum ef reglurnar fá ekki
samrýmst." „Ef sjúklingur hafnar lífs-
nauðsynlegri aðgerð af hvaða ástæðum
sem er, verður almennt að lögum að
virða þá ósk.“8
Eftir því sem næst verður komist eru
reglur og réttarstaða sjúklinga í heil-
brigðiskerfinu mjög háð aðstæðum
hverju sinni og illa afmörkuð, og má
segja að það haldist allt þar til dauðann
ber að, því um meðferð látinna eru mun
skýrari ákvæði.
Haft er eftir Oscar Wilde: „Nú á dögum
lifa menn allt af nema dauðann", og nú
er svo komið að jafnvel er hægt að efast
um ntörk lífs og dauða, áleitnar spurn-
ingar vakna, hvenær telst maður dáinn?
Er það við heiladauða, hjartadauða,
eða jafnvel við stöðvun annarra líffæra?
1 lögum eru engar skýlausar reglur, sem
tryggja mönnum rétt til að deyja, þótt
þeir eða þeirra nánustu kjósi það, þar
sem viðkomandi er e. t. v. háður vél-
rænu viðhaldi lífs, sé ófær um að lifa í
venjulegum skilningi þess orðs.
Líklegt er að tækniþróunin leiði til frek-
ari lagasetningar um þessi efni, bæði til
að vernda friðhelgi manna, eftir að hið
andlega og félagslega líf er slokknað, og
til þess að takmarka ábyrgð lækna við
skynsamleg mörk.
Nú á tímum líffæraflutninga getur reynt
á nýja þætti í þessum efnum. í íslenskri
löggjöf virðist þess hvergi freistað að
skilgreina hugtakið dauða, eða við
hvaða mörk á stöðvunarferli líkams-
starfseminnar skuli miða, heldur er
læknum látið eftir að ákvarða þetta tak-
mark, að viðlagðri ábyrgð að lögum, og
er sú regla í samræmi við það sem víðast
tíðkast.6 J Þ
HJÚKRUN */s3 - 59. árgangur 3