Norðurslóð - 14.12.1984, Side 8

Aðalskilarétt Svarfdæla í þúsund ár?
Júlíus J. Daníelsson
ATHUGIÐ
Sparisjóöur Svarfdæla verðuropinn til hádegis á
aðfangadag jóla og á gamlársdag.
Sjóðurinn verður lokaður miðvikudaginn 2. jan.
’85 vegna áramótauppgjörs.
Sparisjóðurinn
- Ljósm. J. J. D.
staðarétt því margir bændur úr
miðsveitinni ráku f’é sitt í Svein-
staðaafrétt a vorin. 20-24 nrönn-
um var ætlað að smala Svein-
staðaafrétt og fóru þeir að
heiman á sunnudag og gistu á
mánudagsnótt á fremstu bæjunt
Skíðadals, meðan þeir voru í
byggð og um árabil í framhúsi á
Sveinsstöðum sem hékk uppi í
nokkur ár eftir að jörðin var
yfirgefin. Um skeið var gist í
hlöðu á Krosshóli og baðstof-
unni þar, eftir að jörðin fór í
eyði. Næst er bjargast við
bragga yfir menn og hesta um
árabil, en fyrir nokkrum árum
var komið upp myndarlegri
byggingu sent er hin ángæju-
legasta vistarvera fyrir gangna-
mennina og ekki var hestunum
heldur gleymt.
Mánudagurinn var hinn fasti
smölunardagur um alla sveitina
og kapp lagt á að rétta svo
snemnta að sundurdrætti væri
lokið fyrir myrkur. Við hverja
rétt voru tilteknir menn sem
tóku í sína umsjá þær kindur
sem eigendur fundust ekki að
um kvöldið og bar að skila þeim
í Hofsrétt ekki seinna en um
hádegi á þriðjudag.
Hofsrétt var því alltaf nefnd
úrtíningsrétt og þar fór fram
síðasta réttar ragið á hverju
hausti og fjallskilastjóri tók í
sína vörslu kindur með ólæsi-
legum mörkum og ómerkinga. í
Guðmann á Tungnfelli
In Memoríam
Réttarrústir í Hofsgili, Ingólfur Júlíusson horfir á.
Hofsrétt var sæmilega stór
almenningur og fjórir dilkar.
Haustið 1928 var síðast að-
greindur úrtíningur í Hofsrétt,
því næsta haust fór allur sundur-
dréttur fram í Tungurétt ný-
byggðri og hefur hún verið aðal-
rétt sveitarinnar síðan. Þá var
Hofsrétt urn langt árabil
markaðsrétt Svarfdæla.
í réttum.
Fjárkaupmenn frá Akureyri
riðu út í dal daginn fyrir
markaðinn og gistu þar, en
bændur ráku fé sitt í réttina
morguninn el'tir og þar fóru
viðskiptin fram. Þá var sýning á
búfé og heimilisiðnaði í Hofsrétt
árið 1880.
Gunnlaugur Gíslason.
Guðmann skar sig úr Ijöldan-
um á fleiri vegu. Hann átti sér
hugaríþrótt, sem hann ástund-
aði alla tíð og létti með því sér
og öðrurn hversdagsstritið. Hann
setti saman vísur og ljóð og var
óspar á aðyrkja bæði um sjálfan
sig og aðra. Vísur hans fengu
vængi og ílugu um dalinn og
gerðu mörgum glatt í geði,
lausavísur, bændarímur, ljóð og
sálmar, en hann var mikill og
einlægur trúmaður. Allt varð
Guðmanni að yrkisefni. Ekki
var það allt vandað eða fínhellað,
en samt var alltaf einhver
„neisti" í vísunum hans Manna.
Þær þekktust úr, þær báru
glögg höfundareinkenni.
Með syni unga og auðargná
oft er slunginn lifs í þrá.
Grænar bungur greitt kann slá
Guðmann Tungufelli á.
Þetta orti Guðmann um
sjálfan sig í bæjarvísnasyrpu og
gæti verið gott sýnishorn af
vísnasmíð hans, sem hann gerði
sér og öðrum til skemmtunar
líklega hundruðum saman.
Nú slær hann þó ekki meir
hér megin grafar. En ef satt er að
hinumegin séu líka grænar
bungur og slægjur góðar, þá er
alveg víst að þangað Ieitar
Guðmann með orfið sitt og
skárar mikinn sér til skemmt-
unar og drottni til dýrðar.
„Ellin hallar öllum leik". Svcj
brá við á síðastliðnu vori, að
Guðmann kom ekki heim í
dalinn. Heilsan var brostin eftir
langt og athafnasamt ævistarf.
Hann dó í lok nóventbermánað-
ar og var jarðsunginn í Reykja-
vík þriðjudaginn II. desember.
Svarfdælingar munu hugsa hlýtt
til Guðmanns á Tungufelli nú
og framvegis. Hann var einn
þeirra samlérðamanna, sem settu
svip á umhverfi sitt og krydduðu
svarfdælskt mannlíf á miðri
tuttugustu öldinni.
H. E. Þ.
Eftirfarandi pistla fékk blaðið
hendur rétt fyrir útkomu jóla
blaðsins 1983. Ekki reyndist unr
að koma þessu efni inn í það blac
Ekki kemur það að sök, því forn
fróðleikur, sem þetta er, hefur
ekki tímabundið gildi. Hann er
alltaf vel þeginn og þakkar blaðið
höfundunum fyrir framlag
þeirra.
Ritstj.
Suntarið 1982 fórum við tveir
feðgar í pílagrímsferð upp í
Hofsárgil og alla leið upp að
fossi. Ég hafði haft þennan foss
fyrir augunum allt frá bernsku,
hann var það fyrsta sem við
blasti af hlaðinu í Syðra Garðs-
horni á morgnana, þegar á annað
borð var birta og skyggni og nú
var loksins af því komið að
heilsa upp á þennan gamla vin. -
En við áttum líka annað erindi
og það var að skoða gömlu
Hofsréttina, eða það sem eftir
var af henni þarna í gilinu. Ég
hafði heyrt bæði pabba og afa
tala um þessa rétt og fjár-
markaðina þar. Þangað komu
kaupmenn af Akureyri og keyptu
fé á fæti og létu reka inneftir til
slátrunar og þar var á ferðinni á
sínum tíma Coghill hinn skoski,
kaupmaðurinn, sem keypti
sauði fyrir gullpeninga, sem
hann reiddi með sér I klyfja-
töskum.
Ekki er nú vitað hve lengi
Hofsrétt hefur verið aðskilarétt
eða úrtíningsrétt Svarfdæla, en
líklegt er að það hafi hún verið
allt frá fyrstu áratugum byggðar
í dalnum á 10. öld.
Haustið 1923 tók Tungurétt
við hlutverki Hofsréttar. Þaðár
var tíðin svo mild og góð á
Góunni að Svarfdælingar grófu
þá fyrir undirstöðum Tungu-
réttar og luku svo við hana um
sumarið. „Við Hallgrímur á
Melum gengum heilan dag
þarna um melana á Tungunum
til þess að velja réttinni stað,“
sagði Björn R. Árnason frá
Atlastöðum, (síðar á Grund)
mér löngu seinna. Þeir voru þá
báðir í hreppsnefnd.
Tungurétt varð sextug á sl.
hausti og var þess getið sem
Guðmann fyrrverandi bóndi á
Tungufelli hér í sveit andaðist í
Reykjavík þann 27. nóvember.
Guðmann Kristinn Þorgríms-
son var fæddurá Miklhóli í Við-
víkursveit í Skagalirði 12. febrúar
1898. Foreldrar hans voru hjón-
in Þorgrímur Helgason og
Salbjörg Jónsdóttir, bæði Út-
skagfirðingar og bjuggu búi
sínu á Miklholti.
Guðmann kvæntist, kominn
undir þrítugt, Þóru Þorvalds-
dóttur Baldvinssonar bónda á
Tungufelli. Þessi ráðahagur
beindi sporum hans hingað í
Svarfaðardal, því 1929 llutti
hann hingað með konuna og
fyrsta barn þeirra, Salbjörgu
Helgu, fædda 1928, og hóf
búskap á eignarjörð tengda-
foreldranna, I ungufelli. Þar bjó
Ijölskyldan til 1953, er þau
hjónin Iluttu til Reykjavíkur,
þangað sem flest börnin voru
komin á undan þeim. Það er
gömul og ný saga á íslandi.
Á Tungufelli fæddust börnin:
Þorgrímur 1930, Þorvaldur 1931,
Höskuldur 1932, Kristín 1934,
Hartmann 1935, Hallgrímur
1939, Rósa 1941, Guðmann
1945.
Það er öllum fulltíða Svarf-
dælingum án efa í fersku minni,
hvílíkur óhemju dugnaðar- og
áhugamaður Manni á Tungu-
felli var á sínum velmegtardög-
um. Hann var varla einhamur
þegar hann lagði til atlögu við
grjót og stórþýfi og sléttaði og
færði út Tungufellstún. Ogekki
sparaði hann sig frekar, þegar
hann vann fyrir aðra. Hann var
bókstaflega metinn tveggja
manna maki og eftirsóttur til
vinnu eftir því.
Ekki mun það hafa verið af
því að hann brysti búskapar-
áhugann að Guðmann brá búi
og flutti til Reykjavíkur. Hann
undi þó allvel ítag sínum fyrstu
árin, en þó var hugurinn fyrir
norðan. Þegar svo Þóra andað-
ist 1965 tók sú hugsun aðsækja
á hann að hann ætti ekki heima
verðugt var hér í Noðurslóð.
Þegar Hofsrétt var lögð niður
hefur hún líklega verið orðin
þúsund ára og þar hafa þá yfir
þrjátíu kynslóðir forfeðra okkar
ragað fé á hverju hausti.
Ég bað Gunnlaug á Sökku
sem lengi var oddviti Svarfdæla
að segja eitthvað frá réttum í
Svarfaðardal áður fyrr og
einkanlega Hofsréttinni, en
hann ólst upp á Hofi. Gunnlaug-
ur brást vel við þessu og birtist
frásögn hans hér.
Gunnlaugur á Sökku með sonar-
sonardóttur sína Rósu.
Réttir í
Svarfaðardal
Frá því ég man fyrst eftir hafa
göngur og réttir í Svarfaðardal
farið fram um helgina í tuttug-
ustu og annarri viku sumar,
með sárfáum undantekningum.
Frá bernskudögum man ég
eftir þessum réttum í dalnum:
Hálsrétt, Hofsrétt, Kóngsstaða-
rétt, Skeiðsrétt, Þverárrétt,
Holtsrétt og vel gæti ltafa verð
rétt úti á Ufsaströnd. Sjálfsagt
hefir flest fé komið að Kóngs-
Guðmann á Urðarhlaði.
fyrir sunnan. Hann hefur vafa-
laust á sinn hátt spurt sig þessar-
ar spurningar, sem skáldið
orðar svo: „ . . . hvers vegna ertu
hér/hafrekið sprek á annarlegri
strönd?"
Hjá honum þróaðist sú hug-
mynd, að hann gæti tekið upp
búskap á Tungufelli á ný,jörðin
var jú í eyði. Sú hugmynd var þó
fyrirfram dæmd til að mistakast,
en Guðmann þráaðist við að
viðurkenna það. Ár eftir ár kom
hann hingað norður á vor-
dögum og með tilstyrk skilnings-
ríkra nágranna gat hann eytt
sumrinu í svarfdælska fjalla-
faðminum.
En þegar vetur gekk í garð
kom eitthvert af börnurn hans
og sótti hann heim úr sumar-
haganum. Þau skildu að þetta
var honum nánast lífsnauðsyn,
enda þótt þau vissu fullvei að
draumurinn um búskap áTungu-
felli væri ekki á raunsæi reistur
og gæti ekki ræst.
8 - NORÐURSLÓÐ