Norðurslóð - 15.12.1987, Blaðsíða 5

Horft tíl baka
um hálfa öld
Þann 14. nóvember héldu
Svarfdælir fyrir sunnan 30 ára
afmælisfagnað, eins og getið er
um á öðrum stað hér í blaðinu.
Aðalræðumaður kvöldsins var
Bjarki Elíasson yfirlögreglu-
þjónn í Reykjavík (Bjarki í
Víkurhóli). Norðurslóð fékk
Ieyfi til að birta þetta skemmti-
Iega spjall og þakkar höfundi
fyrir velviljann. Hér er erindið
lítillega stytt vegna plássleysis.
„Hann er dalurinn þinn, hann
er dalurinn minn, hann er önd-
vegi íslenskra dala.“ Þessar ljóð-
línur Hugrúnar eða Filipíu frá
Brautarhóli gætu ekki átt við
neina aðra sveit en Svarfaðardal
svo heitt sem við unnunr þessari
byggð er ól okkur flest sem hér
erum í kvöld eða eigum þar ein-
hverjar rætur.
Ég ákvað því að láta gamminn
geysa um 5 ára tímabil ævi minn-
ar eða frá því ég var 5 ára 1928 til
þess er ég var 11 ára 1934, þegar
jarðskjálftarnir miklu voru á
Dalvík.
Mínar fyrstu ljósu minningar
eru frá Jaðri þar sem ég fæddist
en þær eru tengdar við Brimnes-
ána sem rennur til sjávar rétt
norðan við húsið. Það var alltaf
verið að banna okkur að koma að
ánni og segja okkur að hún Imma
í Árgerði hefði næstum drukknað
í ánni. Áin var þá í mínum aug-
um hræðilegt fljót og brimið við
bakkann ógnvekjandi og gnauðið
frá því draugalegt. Þegar ég í dag
ek yfir brúna á Bimnesánni hug-
leiði ég oft hvort áin hafi alltaf
verið þessi spræna eða hvort hún
hafi vaxið mér svona í augum.
Næstu minningar eru svo þegar
við flytjum frá Jaðri í Víkurhól
árið 1928. Mér fannst ég vera
búinn að missa mikið, Jaðars-
bræður Kolbeinn og Kjartan og
Ottó frændi voru ekki lengur
leikfélagar, þeir voru svo langt í
burtu. En nýir leikfélagar voru í
næsta húsi, Sunnhvoli þeir
Bommi og Balli og Bára systir og
María urðu miklar vinkonur. En
nú kom eitt áfallið enn. Ég var
sendur í sveit til afa og ömmu á
Hóli og Bjössa bróður mömmu.
En þetta „áfall“ innan gæsalappa
er þó ein eftirminnilegasta og
áhrifaríkasta æskuminning sem
ég á. Soffi og Súsanna voru þá
ungu hjónin á Hóli en afi og
amma í horninu hjá þeim en
Bjössi ungur ógiftur maður á bið-
ilsbuxunum.
Amma og afi sýsluðu í gömlu
hlóðaeldhúsi þar sem tað var
aðaleldiviður, moðsuða var til að
spara eldivið og flatbrauð bakað
á glóð. Afi sat oft við hlóðirnar
með pípuna sína og hrærði í
glóðinni berhentur til að velja sér
góðan glóðarköggul til að nota í
lítt eldfimt baðtóbakið sem hann
reykti. Siggið var svo þykkt á
höndunum að hann brenndi sig
aldrei og hefði þess vegna getað
gengið á höndum yfir eld eins og
indverskur fakír.
Flatkökurnar hennar ömmu
voru mitt sælgæti á þessum árum
og ekki skemmdi jafnþykkt
þeirra af smjöri og enn í dag
stenst ég ekki þá freystingu að
kaupa flatbrauð ef ég rekst á það
volgt og ilmandi í búðinni og þá
minnist ég alltaf hennar ömmu á
Hóli.
Ég svaf í norðurhúsinu í gamla
torfbænum á Hóli hjá Bjösa
Þorbjörg og Björn í Ölduhrygg.
frænda en hún Sunna gamla var í
næsta herbergi mállaus, blind og
heyrnarlaus. Saga hennar var
sorgarsaga sem ekki verður sögð
hér. En mikið var ég smeikur við
hana blessaða og ónotalegt
fannst mér að mæta henni í
myrkum torfgöngunum þó eng-
um gerði hún mein.
En það var hann Bjössi frændi.
Það fannst mér einkennilegt við
hann að strax og komið var heim
af engjunum á kvöldin hafði
hann fataskipti og pússaði sig
allan, lagði hnakk á Rauð og reið
niður í Bakka. Ég varð því svo til
alltaf einn að far að sofa en svo
var hann oftast kominn á morgn-
ana. Ég var hreint undrandi á öll-
um þessum ferðum hans að
Bakka. En árangur þessara
Bakkaferða kom brátt í ljós því
skömmu síðar var hann giftur
Þorbjörgu dóttur Vilhjálms. Við
þetta breyttust mínir hagir því
Bjössi flutti að Grund og hóf þar
búskap og ég fylgdi með en Beyji
bróðir fór í Hól. Dvölin á Grund
verður mér ætíð hugstæð fyrir
margra hluta sakir. Mér leiddist
ofsalega í sveitinni og hefði dvöl-
in orðið mér óbærileg ef ekki
hefði komið til félagsskapurinn
sem ég fékk þarna. Veturinn
1930 tók Bjössi að sér að kenna
börnum undir barnaskóla, en þá
var skólaskylda 10 ára. Auk mín
sem var 7 ára voru þarna Kiddi
heitinn í Ytra-Garðshorni,
Dagga heitin í Blakksgerði,
Mæja í Syðra-Garðshorni og
Steini heitinn í Brekku. Þetta var
góður skóli og félagsskapurinn
eftir því. Hart var sóttur skólinn
þó ill væru veður og einu sinni
man ég eftir að þeir Blakksgerð-
isbræður komu með Döggu í
strigapoka í stórhríðarveðri og
holfdu úr pokanum inn á borð-
stofugólfið. Ég elti Bjössa frænda
hvert sem hann fór og hann var
óþreytandi við að kenna mér og
magföldunartöfluna lærði ég
svona: „Ef ein kýr hefur 4 spena
hvað eru þá margir spenar á 7
kúm o.s.frv. Önnur reiknings-
kennsla var eftir því allt miðað
við ríkjandi aðstæður engin
mengi eða óræð hugtök. Eitt var
þó sem angraði mig mjög á
Grund, það var að ég var látinn
sofa hjá henni Helgu á Bakka og
á þessu stríddi Bjössi mér. Þvílík
smán ef þetta fréttist nú á aðra
bæi. Bjössi frændi var mjög góð-
ur við mig en með afbrigðum
stríðinn. Einu atviki mun ég aldr-
ei gleyma. Páll Zóphóníasson,
búnaðarmálastjóri, kom þennan
vetur að Grund en hrútasýning
var þá haldin þar. Einn af verð-
launahrútunum var eign Bjössa
frænda. Páll fór að skrá í bók
sína ýmis mál, ætt og uppruna og
segir svo við Bjössa. Hvað heitir
hrúturinn? Hann heitir nú eigin-
lega ekki neitt segir Bjössi. Ég
stóð þarna við hliðina á Páli sem
gerði sér mjög dælt við mig og
kallaði mig alltaf frænda og segir
„Við látum hrútinn heita
Bjarka". Þetta var meira en ég
þoldi, að láta hrútfjanda bera
nafn mitt. Þvílík ósvífni. Ég rauk
út og fór að hágráta og ætlaði sko
aldrei að fyrirgefa Páli þetta og
þykjast svo vera frændi manns
jíka. Ekki batnaði ástandið um
sauðburðinn þegar litlu lömbin
fóru að hoppa um túnið á Grund
og Bjössi sagði „Þetta lamb er
undan Bjarka og þetta og þetta“.
Hvar ætlaði þessi smán að enda?
Bjössi átti tvo góða hesta, Mósa
og Rauð. Mósi er einhver sú
besta skepna sem ég hef kynnst
og líklega eina dýrið sem mér
hefur þótt vænt um og ég vona að
honum hafi þótt vænt um mig.
Rauður var hins vegar hinn mesti
gallagripur og gat einhver hrossa-
prangari úr Skagafirði platað
þessu gerpi inn á frænda minn.
Hann var rammfælinn sérstak-
lega var honum illa við bíla og
svo var útlokað að ríða honum
nema fetið, því ef hann fór að
hlaupa skipti hann svo snöggt og
oft um gang að annað hvort kast-
aði hann manni af baki eða gerði
mann ófæran til gangs eftjr stutt-
an sprett.
Mósi var því nr. 1 hjá mér. Ég
var oft sendur að sækja hestana í
hólf fyrir ofan túnið á Grund og
ég gat orðið kallað í Mósa að
hliðinu með því að hafa brauð og
sykurmola handa honum sem
honum fannst mikið sælgæti.
Öðru máli gegndi um Rauð. Ég
var sendur með hann fyrir kerru
til Dalvíkur í innkaupaferðir og
að fá fisk í soðið. Þetta voru erf-
iðar ferðir fyrir 7 ára strák. í
einni slíkri mætti ég Sigga Jóns á
Gamla Fordinum sínurn fyrir
ofan Tjörn. Ég ók út af veginum
er ég heyrði hávaðann, fór úr
kerrunni og hélt í beislið á Rauð
til að hemja hann meðan bíllinn
fór hjá. Ekki tókst það, heldur
byrjaði hann að prjóna og
hneggja og ég flaug í loft upp en
gat þó haldið mér. Ég komst svo
við illan leik til Dalvíkur og
þurfti að fá aðstoð hjá mömmu til
að spenna frá og fyrir en þorði
ekki að segja frá því sem á hefði
gengið og slapp með skrekkinn.
Sem betur fór voru fáir bílar á
ferð á þessum árum í Svarfaðar-
dal.
Þetta sumar á Grund veiddi ég
minn fyrsta fisk. Ég þurfti að
færa fólkinu mat og kaffi á
engjarnar sem voru niður á
Grundarbökkum. Maturinn var í
stórri tágakörfu en kaffið í 2
flöskum sem settar voru í sokka
og svo voru þær hengdar á axlirn-
ar á mér og dingluðu miður með
síðunum svo þær næstum drógust
með jörð. Á heimleið úr einni
slíkri ferð kom ég að vaðinu á
Grundarlæknum og þá var þar
stærðar urriði að brjótast yfir
grynningarnar. Ég henti öllu frá
nrér óð út í lækinn, sparkaði og
barði uns mér tókst að ná gripn-
um upp á þurrt en þá var ekki
þurr þráður á mér. Ég dröslaðist
svo með allt heim og varð Þor-
björg mjög undrandi yfir þessum
feng. Hún sauð svo urriðann um
kvöldið og varð engjafólkið engu
minna undrandi en húsmóðirin
en veiðimaðurinn hefur þó lík-
lega verið sá er montnastur var
yfir Maríufiskinum sínum. Ýmis-
legt fleira skennntilegt kom fyrir
á Grund en alltaf leiddist mér. Ég
hafði hálfgerða innilokunar-
kennd af því ég gat ekki séð út á
sjóinn og stundum hljóp ég út í
Sundskála til að geta andað
léttar. Þar með lauk minni sveit-
advöl um haustið og fór ég aldrei
í sveit eftir það.
Nú tóku við bernskuárin á
Dalvík, leikur og starf, gaman og
alvara. Kynslóðabilið margum-
talaða var ekki til, börnin unnu
við hlið hinna fullorðnu og allir
fóru saman í leikhús eða á böll.
Ég man ekki eftir neinum ung-
lingavandamálum. Allir urðu að
vinna og það fyrsta sem ég vann
var að vera sendill á símanum hjá
Þorsteini kaupmanni. Ég fékk Í0
aura fyrir að sækja menn í sím-
ann ef það var stut að fara en 25
aura ef það var langt t.d. alla leið
út í Sauðanes. Það var meirihátt-
ar ferð. Síðan fékk ég 10 krónur
á mánuði og þurfti þá líka ð sitja
inni á stöð og svara ef Inga Sig-
urjóns þurlti að skreppa frá. Eg
var orðinn málkunnugur Ólafi á
Krossum og símastúlkum í
Reykjavík og Akureyri og víðar,
en símatíminn var ekki langur og
á milli varð að boða menn í
símann. Eitt og boð, eitt og
kvaðning voru fastar skráningar í
bókina en þetta „eitt“ var „við-
talsbil“ og var gjaldskrárviðmið-
un.
Leikfélagar mínir nutu þess oft
þegar ég fékk 10 eða 25 aura fyrir
Bjarki Elíasson.
sendiferð þá var farið í Gíslabúð
og keyptar gráfíkjur sem var Ijúf-
meti þeirra ára. Það fékkst stór
poki fyrir 25 aura.
Við lékum okkur mikið saman
á þessum árum, þeir Dúddi og
Bjössi Dóra, Vallholtsbræður
Sigfús og Jón, Sægrundarbræður
Kiddi, Reynir og Kári og Sunnu-
hvolsbræður Balli og Bommi o.fl.
Þegar ég var 10 og 11 ára var
ég kúasmali. 1934 ineð Beyja
bróður en árið áður með Ottó
frænda mínum. Við fengum 10
krónur fyrir kúna yfir sumarið og
5 krónur fyrir kálfinn. Þetta var
mjög eftirsótt starf því launuð
störf lágu ekki á lausu. Þetta
mundi víst varða við lög í dag
vegna vinnutímans sem var frá 7
til 7 alla daga aldrei frí. Oft var
maður syfjaður á morgnana en
það var engin miskunn við uröum
að taka við kúnum við fjósdyr
hvers og eins að mjöltum loknum
og skila þeim við fjósdyr á
kvöldin. Mig minnir að hausarnir
hafi verið milli 50 og 60 þegar
flest var.
Einu sinni týndum við Ottó
kúnum í svarta þoku upp í fjalli
en þá kom Mundi á Ögðum eins
og engill af himnum ofan og fann
þær fyrir okkur. Kýrnar voru
reknar á Flæðarnar fyrir liádegi
en eftir hádegi upp í hóla. Þetta
var sífelldur eltingaleikur allan
daginn.
Ég held að best sé að slá botn-
innn í þetta raus með jarðskjálft-
anum 2. júní 1934. Sá dagur mun
aldrei úr minni líða hjá þeim er
það upplifðu. Það er margs að
minnast t.d. eins og tjaldbúðanna
á Sunnuhvolstúninu, en tjöldin
voru gerð úr fiskábreiðum, fyrstu
máltíðarinnar sem borðuð var 3.
júni sem var æðarfugl og súpa af
honum sem soðin var í þvotta-
pottinum hennar mömmu en
Júlíus heitinn í Sunnuhvoli og
Stjáni Jóns höfðu séð um fuglinn.
Það voru ekki frystikysturnar lil
að fara í þá og nýmeti var bara af
nýslátruðu, fugli, sel, hnísu eða
kálfi. En í lok júlí fluttum við í
nýja barnaskólann ásamt Lamb-
hagafólkinu og þar í einni skóla-
stofunni fæddist Stefán heitinn
bróðir minn 12. ágúst um sumar-
ið. Pabbi hóf strax að byggja nýtt
hús, nýja Víkurhól og inn í hann
fluttum við um haustjð hálfklár-
aðan því rýma þurfti barnaskól-
ann svo kennsla gæti hafist.
Ég minnist þess m.a. að hessian-
strigi var stengdur á flesta veggi
og síðan hef ég hálfgert ofnæmi
fyrir lyktinni af því.
Þetta sumar brustu ekki aðeins
flest hús á Dalvík heldur líka
framtíðardraumar margra.
Endurreisnarstarfið gekk furðu-
vel en hvort þeirri aðstoð sem
veitt var til þess var réttilega
skipt er önnur saga sem ekki
verður sögð hér.
Góðir sveitungar, Svarfdæling-
ar - Dalvíkingar. Öll erum við af
einni rót við vorum eitt sveitar-
félag til 1946 og vonandi eiga
þessar byggðir eftir að sameinast
aftur.
Megi gæfa og gengi fylgja daln-
um okkar og víkinni vænu og
þeim er þar búa, sem og þeim er
hér eru og landsmönnum öllum.
Heill fylgi Svarfdælskri byggð
og bæ.
Meðan bændur búa og bátar
gista mið.
Á Sunnuhvolstúni 3. júní 1934. Ljósmynd: J.H.
NORÐURSLÓÐ 5