Morgunblaðið - 15.03.2017, Qupperneq 22

22 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 15. MARS 2017
VÍKURVAGNAR EHF.
Víkurvagnar ehf. | Hyrjarhöfða 8 | 110 Reykjavík
Sími 577 1090 | vikurvagnar.is | sala@vikurvagnar.is
Einnig mikið úrval varahluta
í Ifor Williams og aðrar gerðir af kerrum,
ásamt úrvals viðgerðarþjónustu.
Ifor Williams vélavagn
3500 kg. heildarburður, pallur 3,03 x 1,84 m
Verð 685.484 kr. +/vsk
Þetta datt mér í
hug að loknum fundi
Landsvirkjunar um
raforkumarkað á
tímamótum. Þar var
helsti vandinn talinn
sá að með lækkandi
orkuverði til almenn-
ings og hækkandi til
stóriðju yrði bráðum
svo komið að enginn
vildi reisa virkjun fyr-
ir almenna markaðinn. Þessa
verðþróun hafa menn þó séð fyrir í
áratugi og aldrei talið til vanda-
mála.
Það kom á óvart á þessum fundi
að menn slepptu að telja fram sum-
ar gamlar og vel þekktar stað-
reyndir. Til dæmis þá að þegar hag-
kvæmasti hluti auðlindarinnar hefur
verið virkjaður og greiða þarf
hærra verð fyrir það sem eftir er þá
kemur að því að kostnaðarverð
virkjana hækkar því meir sem meir
er virkjað. Þá er alveg sama hvort
sú virkjun sem nú er í byggingu er
fyrir stóriðju eða almenning, sú
næsta verður dýrari. Ef það á síðan
að vera vandamál að það þarf að
hækka orkuverð til heimila svo
hægt sé að byggja næstu virkjun er
þá ekki rétt að sleppa stóriðjunni og
nýta ódýru virkjunina fyrir heim-
ilin?
Þeir sem gerðu gömlu stóriðju-
samningana vissu vel hvað þeir voru
að gera. Þá voru gerðir samningar
til 20 ára sem borguðu upp virkj-
anir sem mundu endast í 100 ár. Þá
þótti líka sjálfsagt, vegna minni
áhættu, að krefjast
lægri arðgjafar af
vatnsorkuverum en
öðrum atvinnurekstri.
Menn sáu fram á það
að þótt arðgjöfin væri
lág fyrstu árin mundi
hún hækka þegar
skuldir virkjunarinnar
væru horfnar og stund-
um haft í flimtingum að
stóriðjan mundi standa
undir kerfinu og al-
menningur fá frítt raf-
magn. Nú þegar þessi
sýn er orðin veruleiki og auðlinda-
rentan farin að láta á sér kræla er
farið að setja þetta upp sem vanda-
mál. Það er vandséð, hvað þessi
vandamálasmíð hefur sér til ágætis.
Orkuverð til heimila landsins
verður ekki vandamál þótt stóriðjan
borgi meira. Hins vegar hvetur of
lágt orkuverð til sóunar og getur
þannig orðið vandamál.
Ef stóriðjan borgar hærra orku-
verð horfir almenningur með
ánægju á auðlind sína verða verð-
mætari. Hins vegar hækkar þetta
verðmæti ekkert í augum almenn-
ings þó að hann þurfi sjálfur að
borga meira fyrir orkuna.
Almenningur lítur þannig á orku-
fyrirtækin að þau séu stofnuð og
rekin til að ná í þessa orku sem
náttúra okkar býður upp á, breyta
henni í rafmagn og flytja þannig inn
á heimilin. Orkufyrirtækin eru
þannig þjónustufyrirtæki en þau
mega engu að síður vinna meiri
orku úr auðlindinni og selja til stór-
iðju, svo lengi sem þau geta grætt á
því og valda ekki hækkun almenns
orkuverðs. Þessa sýn almennings á
raforkufyrirtækin og starfsemi
þeirra þarf að virða.
Hið raunverulega vandamál er
það að hér voru sett orkulög 2003
sem ganga út frá allt annarri sýn á
orkugeirann en almenningur hefur.
Sýn, sem er ekki eðlileg þegar rætt
er um afnot eigandans af eigin auð-
lind, en hentar um sumt vel þegar
um er að ræða orkusölu til stóriðju.
Markaðshugsunin sem henni fylgir
á hins vegar ekki við hér. Hún tek-
ur mið af kostnaðarmyndun og
áhættu við raforkuvinnslu úr elds-
neyti sem keypt er á mörkuðum, en
hér er það náttúran sem mótar
áhættu við raforkuvinnsluna en ekki
eldsneytisverð.
Á sínum tíma var almenningi sagt
að orkusala til stóriðju mundi skila
lægra almennu orkuverði. Ef svo er
gengið á auðlindina að meiri sala til
stóriðju hækkar orkuverð til al-
mennings þá er komið nóg. Orku-
fyrirtækin eiga skilyrðislaust að
virkja þegar almenning vantar raf-
magn. Sé almennt orkuverð of lágt
má nýta auðlindarentuna til fjár-
festinga. Stjórnmálamenn verða síð-
an að þræða reglugerðafargan
ESB, til þess eru þeir ráðnir.
Í leit að vanda
Eftir Elías
Elíasson
Elías Elíasson
» Þeir sem gerðu
gömlu stóriðjusamn-
ingana vissu vel hvað
þeir voru að gera. Þá
voru gerðir samningar
til 20 ára, sem borguðu
upp virkjanir sem
mundu endast í 100 ár.
Höfundur er fyrrverandi sérfræð-
ingur í orkumálum hjá Landsvirkjun.
Hinn 7. mars sl. hélt
Landsvirkjun morg-
unverðarfund þar sem
kynntar voru niður-
stöður danska ráðgjaf-
arfyrirtækisins Copen-
hagen Economics við
tveimur spurningum.
Annars vegar um
hvort orkuöryggi á Ís-
landi væri tryggt og
hins vegar hvort verðmætasköpun
orkugeirans sé nægileg. Svar
dönsku ráðgjafanna við síðari
spurningunni var á sömu leið og
annarra sem eitthvað hafa rann-
sakað orkugeirann; arðsemi hans er
óásættanleg.
Hvað orkuöryggi varðar leggja
dönsku ráðgjafarnir upp nýja línu
og komast að eftirfarandi nið-
urstöðu sem lesa má í frétt Lands-
virkjunar af fundinum. „Ef verðlag
á smásölumarkaði hvetur ekki til
nægrar fjárfestingar í orkuinn-
viðum kann að þurfa að grípa til
sérstakra ráðstafana til að tryggja
orkuöryggi þessara aðila. Rými er
til meiri hækkana og aukinnar arð-
semi vegna samninga við stórnot-
endur.“ Í sömu frétt má lesa að ef
verð hækkar til stórnotenda og
samkeppni eykst með vaxandi eft-
irspurn munu framleiðendur taka
stórnotendur fram yfir heimili og
fyrirtæki landsins og því þurfi að
skoða mögulegar ívilnanir til þeirra
framleiðenda sem þjónusta þau.
Landsvirkjun er annað orð yfir
þessa „framleiðendur“, en fyr-
irtækið framleiðir 12.500 GWst af
þeim rúmlega 18.000 sem fram-
leiddar eru á landinu öllu úr öllum
tegundum orkugjafa. Niðurstaðan
er því að án ívilnanna þarf að
hækka orkuverð til almennings til
að hægt sé að virkja.
Hér er rétt að staldra við. Um
85% af framleiddri raforku fer nú
til stórnotenda. Orkuskorturinn á
smásölumarkaði bitnar helst á fólki
og fyrirtækjum utan suðvestur-
hornsins. Þar leikur stóriðja sitt
hlutverk en aflþynnuverksmiðja
Becromal á Akureyri fær 80% af
þeirri raforku sem notuð er á Eyja-
fjarðarsvæðinu. Langstærsta virkj-
un landsins er á Austurlandi en þar
er ekki orka aflögu fyrir þá sem
þar búa.
Sönnunarbyrði
Þórdís K.R. Gylfadóttir, ráðherra
iðnaðar- en einnig ferðamála og ný-
sköpunar, ávarpaði morgunverð-
arfundinn og sagði: „Í stuttu máli
þá verður ekki annað sagt en að við
leggjum okkur mjög fram við að
kanna til hlítar hvort hægt sé að
finna einhverjar ástæður til að
virkja ekki.“ Ekki er hægt að líta
svo á að þessi orð snúi að þeim
orkuskorti sem blasir við á svæðum
utan suðvesturhornsins. Ef hann er
vandinn þá er hann auðleystur með
uppbyggingu dreifikerfis. Á aðal-
fundi Samorku 2016 var t.d. stað-
hæft að snjallnet væri framtíðin.
Snjallnet eru samhæfing orkukosta
í rauntíma og eru að vinna sér sess
í nágrannalöndunum. Staðbundinn
orkuskort er hægt að leysa með því
að þróa staðbundin snjallnet til við-
bótar við smásölukerfi RARIK.
Þeim væri ætlað að samhæfa stað-
bundna orkukosti, s.s. smávirkj-
unum í vatnsafli, jarðvarma og
vindorku.
Undirstrikunin er ráðherrans og
verður að túlka sem svo að stóriðja
eigi að hafa ótvíræðan forgang. Sú
„stóriðja“ er væntanlega sæstreng-
ur og samningar við þá sem fyrir
eru í landinu þar sem stendur í
stefnuyfirlýsingu ríkisstjórnar
Sjálfstæðisflokksins, Viðreisnar og
Bjartrar framtíðar; „Ekki verður
efnt til nýrra ívilnandi fjárfesting-
arsamninga vegna uppbyggingar
mengandi stóriðju.“
Arðsemi, gjaldeyrisöflun
og atvinnusköpun
Sú fallvatnsorka sem seld hefur
verið til stóriðju hefur skilað óveru-
legum hagnaði og fyrirséð er að
hún mun ekki gera það nema dreg-
ið verði úr skuldsetningu raforku-
fyrirtækjanna. Núverandi stórnot-
endur borga ekki hærra verð enda
ekki skuldbundnir til þess. Árið
2016 skulduðu Landsvirkjun, Orku-
veita Reykjavíkur og HS Orka
samtals 487,5 milljarða króna sem
er nærri hálf önnur milljón á hvert
mannsbarn í landinu.
Þar sem samningar við stórnot-
endur eru svo gott sem fastsettir,
verður að hækka verð hjá hinum
15% notenda nema annað komi til.
Landsnet hækkaði verðið tvisvar á
síðasta ári og sem dæmi má nefna
að verð á raforku til Síldarvinnsl-
unnar hefur þrefaldast á nokkrum
árum og þar á bæ er orðið hag-
kvæmara að nota olíu. Áskorun
ráðherra um að eigendur, fólk og
fyrirtæki í landinu, „finni ein-
hverjar ástæður til að virkja ekki“
snýst þannig um stórnotendur og
til að mögulegt verði að virkja fyrir
þá er í alvöru lagt til að skoða op-
inbera niðurgreiðslu á kostnaði fyr-
irtækja sem sinna heimilum og fyr-
irtækjum. Það má vera að ráðherra
nýsköpunar og ferðamála þyki
þetta sniðugt, en okkur er ekki
skemmt.
Orkuáhersla ferðamálaráðherra
Eftir Edward H.
Huijbens og Örn D.
Jónsson
» Til að mögulegt
verði að virkja fyrir
stórnotendur er í alvöru
lagt til að skoða opin-
bera niðurgreiðslu á
kostnaði fyrirtækja
sem sinna heimilum.
Edward H. Huijbens
Edward er prófessor við Háskólann á
Akureyri og Örn er prófessor við Há-
skóla Íslands
edward@unak.is; odj@hi.is
Örn D. Jónsson
Það virðist orðin
einskonar manndóms-
vígsla meðal ungra
íhaldsmanna að bera
fram frumvarp um sölu
áfengis í matvöruversl-
unum. Yfirleitt er nýlið-
um att á foraðið í bar-
áttunni fyrir„frelsinu“
og er núverandi for-
ystusauður aukins
áfengisframboðs þar
engin undantekning. „Frelsið“ felst í
því að færa sölu áfengis úr einkasölu
ríkisins í hendur örfárra fákeppn-
isaðila. Með því eykst dreifing-
arkostnaður með tilheyrandi hækkun
vöruverðs og áfengisverðs. Um leið
mun „frelsið“ hafa í för með sér lakari
þjónustu og lélegra úrval.
Forystusauður núverandi frum-
varps hefur m.a. borið fram þau rök
að einstaklingum sé treystandi til að
selja vopn og skotfæri og því þá ekki
áfengi. Nú er það svo að kaupendur
vopna og skotfæra þurfa að und-
irgangast námskeið í meðferð þeirra
auk þess að framvísa skírteini áður en
þeir geta gert kaupin. Því verður að
spyrja forystusauð aukins aðgengis að
áfengi hvort það sé draumur hans að
allir fari á námskeið í meðferð áfengis
og hafi með sér skírteini þegar kaupin
eru gerð? Það er reyndar ekki algalið.
Meðmælendur aukins áfengis-
framboðs hafa annars ekki mörg rök
uppi í erminni í trúboði sínu fyrir
„frelsinu“. Þeir spyrja m.a. þá sem
mótfallnir eru hvort þeir vilji ekki
banna bjórinn aftur, loka sjónvarpinu
á fimmtudögum og banna sölu lita-
sjónvarpa. Að því ógleymdu að mót-
mælin gegn símanum eru dregin á
flot. Allt eru þetta dásamlegar rök-
leysur sem hafa í besta falli takmark-
að skemmtigildi. Nú er rétt að spyrja
fyrir hvern baráttan fyrir auknu
„frelsi“ með auknu aðgengi að áfengi
er. Ætli það sé fyrir almenning?
Varla, því á milli 65 og 75% þeirra sem
afstöðu hafa tekið í könnunum eru
andvíg sölu áfengis í matvöruversl-
unum. Ætli það sé í þágu heilbrigðis?
Varla, því allir þeir sem tengjast lýð-
heilsu á nokkurn hátt eru andvígir
sölu áfengis í matvöruverslunum. Ætli
það geti verið í þágu barna og ung-
menna? Varla, því ekki viljum við
hætta þeim góða árangri sem náðst
hefur undanfarin ár varðandi ung-
lingadrykkju. Og varla viljum við
ganga í berhögg við umsagnir Barna-
heilla, Sálfræðingafélagsins og fleiri
sem telja að aukin áfengisneysla for-
eldra og forráðamanna muni bitna á
börnum og sálarheill þeirra. Þá fer nú
að „þynnast fjanda flokkur“ eins og
segir í kvæði Thomsens. Eftir eru þeir
einir sem sækjast eftir auknu „frelsi“
til að fá að skaða sjálfa sig og auka
helsi annarra án afskipta og svo nátt-
úrlega þeir sem bíða
óþreyjufullir eftir að fá að
annast söluna. Það vill
nefnilega svo til að einu
jákvæðu umsagnirnar
um þetta óhræsismál
koma frá einstökum
verslunarfyrirtækjum og
samtökum þeirra. Þeim
sem bíða í óþreyju eftir
að gera sér hörmungar
og helsi annarra að fé-
þúfu. Verði af samþykkt
frumvarpsins mun neysla
hreins vínanda á mann á
ári væntanlega fara úr rúmum 7 lítr-
um í 11 lítra. Það mun auka nýgengi
krabbameins þegar fram líða stundir
og lifrarsjúkdómar verða ágengari
líkt og skorpulifur sem nú er orðin
nokkuð algeng en þekktist varla á Ís-
landi áður fyrr. Þá munu hjarta-
sjúkdómar verða enn alvarlegri og út-
breiddari en nú. Þá eru ótaldar frekari
hörmungar þeirra sem kunna ekki
fótum sínum forráð í meðferð áfengis.
Hver vill í alvöru bera ábyrgð á
slíku ástandi? Að hafa slíkt á samvisk-
unni? Að verða þekktur í framtíðinni
fyrir að stuðla að því að slíkt óheilla-
skref var stigið? Jú, til eru þeir á Al-
þingi þó að vonandi verði þeir bornir
ofurliði af skynseminni.
Forystusauður íhaldsins í barátt-
unni fyrir auknu áfengisframboði er
ekki einn um að hoppa á Hagavagn-
inn. Tveir af meðflutningsmönnum
hans stigu fram í vikunni og gerðust
sérstakir erindrekar barna á Alþingi.
Sama fólk og ber fram þingmál sem
ljóst er að ber með sér þjáningar og
vanlíðan barna verði það að lögum.
Þessir tveir þingmenn ættu að fá aðra
úr hópnum til að sinna erindrekstri
fyrir börn í landinu eða draga að öðr-
um kosti til baka stuðning sinn við
þetta óhræsismál. Við hinn efnilega
unga þingmann sem tekið hefur að sér
að vera forystusauður ógæfumálsins
segi ég: Dragðu málið um sölu áfengis
í matvöruverslunum til baka. Taktu
frekar manndómsvígsluna í baráttu
sveitunga þinna fyrir að komast í
vegasamband.
Verði það ógæfa Alþingis að sam-
þykkja þetta óheillamál vona ég sann-
arlega að forseti Íslands synji lögum
um sölu áfengis í matvöruverslunum
samþykktar og taki þar með undir
með miklum meirihluta þjóðarinnar.
Áfengi í matvöruversl-
unum – frelsi eða helsi
Eftir Þorstein
Sæmundsson
»Meðmælendur
aukins áfengisfram-
boðs hafa annars ekki
mörg rök uppi í erminni
í trúboði sínu fyrir
„frelsinu“.
Þorsteinn Sæmundsson
Höfundur er fyrrverandi þingmaður
Framsóknarflokksins.
thorsteinnbaldur@gmail.com