Gripla - 20.12.2017, Blaðsíða 73

73
Þó RDí S EDDA JóHANNESDóTTIR
ÞrJÁr GErÐIr JÓMSVÍKINGA SÖGU
1. Inngangur
Jómsvíkinga saga er meðal elstu íslensku sagna og líklegast fyrst rituð
snemma á 13. öldinni, jafnvel þegar um 1200.1 Sagan er tiltölulega stutt,
atburðarásin hröð með gamansömu yfirbragði og lýsingar eru á köflum
grófar. í sögunni er engin ein hetja í forgrunni heldur goðsagnakenndur
hópur danskra víkinga sem er kenndur við Jómsborg á Vindlandi og í bak-
grunni kraumar deila milli valdhafa Danmerkur og Noregs. Hámarki nær
sagan í bardaganum við Hjörungavog þar sem Jómsvíkingar lúta í lægra
haldi fyrir Hákoni jarli og mönnum hans. í framhaldinu tekur böðull
Hákonar nokkra Jómsvíkinga af lífi. í lýsingum á aftökunni koma einkenni
sögunnar vel fram, víkingarnir horfast í augu við dauðann með gamanmál
eða grófyrði á vörum og blikna ekki eitt andartak.
Fáar íslenskar sögur eru varðveittar á jafn fjölbreyttan hátt á mið-
öldum og Jómsvíkinga saga. Söguna má finna í alls fjórum skinnhandritum
og ekkert þeirra varðveitir sömu gerð sögunnar. í öllum tilvikum er þó
meginsöguþræði fylgt en í ýmsum smærri atriðum má finna töluverðan
breytileika milli gerðanna. Þetta vekur ýmsar spurningar um tilgang og
þróun textans. Hvernig kom þessi breytileiki til og hvað getur skýrt
hann? Ekki er unnt að svara þessum spurningum fyllilega en nánari at-
hugun á eðli breytinganna getur þó veitt nokkra innsýn í umhverfið sem
sögugerðirnar spretta úr. Hér verður varðveisla Jómsvíkinga sögu í miðalda-
handritum gaumgæfð frekar með sérstakri áherslu á þrjár gerðir sögunnar.
Fyrst verður sjónum beint að varðveittum handritum og rannsóknum á
tengslum þeirra. Nokkrar tilgátur hafa verið settar fram um vensl handrita
í stemma en tímabært er að spyrja hverju sú aðferð skilar þegar kemur
1 Þessi grein er unnin upp úr doktorsritgerð minni og að hluta til byggð á 2. kafla hennar, sjá
nánar Þórdís Edda Jóhannesdóttir, „Jómsvíkinga saga. Sérstaða, varðveisla og viðtökur,“
(Doktorsritgerð, Háskóli Íslands, 2016). Ég þakka sérstaklega Ármanni Jakobssyni og
Sverri Tómassyni afar gagnlegar ábendingar. Ritrýnum þakka ég góðar athugasemdir við
ritun þessarar greinar.
Gripla XXVIII (2017): 73–102