Morgunblaðið - 15.05.2018, Blaðsíða 19

19
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 15. MAÍ 2018
Sjósund Þær eru margar leiðirnar til að láta sig falla ofan í kaldan sjó og taka sundtökin, þessi unga kona kaus að fara þessa leið af bát í Ísafjarðarhöfn. Gott er að vera hluti af náttúrunni.
Ólafur Már Björnsson
Stokkhólmur | Það að 200
ár eru liðin frá fæðingu
Karls Marx hefur orðið
til þess að auka verulega
áhuga á verkum manns-
ins, auk þess sem stytta
var afhjúpuð af honum í
heimabæ hans, Trier í
Þýskalandi.
Xi Jinping, forseti
Kína, lýsti því yfir í Pek-
ing í síðustu viku á sér-
stökum hátíðarhöldum
til heiðurs marxismanum að „líkt og
stórfengleg sólarupprás lýsti kenn-
ingin upp rannsóknir mannkynsins á
lögmálum sögunnar, og leit mann-
kynsins fyrir [sinni] eigin frelsun“.
Hann sagði einnig að Marx hefði
„bent á leiðina, með vísindalegri kenn-
ingu, að fullkomnu þjóðfélagi þar sem
engin kúgun eða arðrán [væri], þar
sem sérhver einstaklingur myndi
njóta jafnréttis og frelsis.“
Í ljósi þess að Xi mælti svo í hinu
„marxíska“ Kína, höfðu þeir sem á
hlýddu ekkert val annað en að vera
sammála honum. En á sama tíma hélt
Jean-Claude Juncker, forseti fram-
kvæmdastjórnar Evrópusambands-
ins, ræðu í Trier sama dag, þar sem
hann lofaði einnig Marx: „Í dag táknar
hann hluti sem hann ber ekki ábyrgð á
og sem hann olli ekki, því margt sem
hann skrifaði var túlkað í andstæðu
sína.“
Það er ekki alveg ljóst hvað Junc-
ker meinti með þessu. Marxisminn
hefur, þrátt fyrir allt, valdið ómældum
hörmungum fyrir margar milljónir
manna sem hafa neyðst til þess að búa
undir ríkisvaldi sem sveipaði sig fána-
litum hans. Lungann af tuttugustu
öldinni þjáðust um 40% mannkynsins
vegna hungursneyðar, gúlagsins, rit-
skoðunar og annarra kúgunartækja
sem sjálfskipaðir marxistar beittu.
Juncker virtist í ræðu sinni vera að
ýja að venjulegu mótrökunum: að
grimmdarverk kommúnista á 20. öld
hefðu verið vegna einhvers konar
brenglunar á hugsun
Marx, og að hann sjálfur
gæti varla borið ábyrgð á
þeim.
Hafa þessi rök eitt-
hvert gildi? Marx eyddi
mestu af lífi sínu í að
greina stjórnmál og hag-
kerfi Vesturland á miðri
19. öld í miðri iðnbylt-
ingu. Það sem hefur hald-
ið mikilvægi hans á lofti
eru frekar hugmyndir
hans um framtíðina og
afleiðingar þeirra fyrir
samfélagið. Þegar arfleifð hans er
skoðuð er ekki hægt að líta framhjá
þessum hugmyndum hans.
Marx leit á eignarréttinn sem rót
alls hins illa í þeim kapítalísku sam-
félögum sem voru að myndast á dög-
um hans. Af því leiddi að hann trúði
því að bara með því að afnema hann
væri hægt að laga stéttaskiptingu
samfélagsins og tryggja samlynda
framtíð. Friedrich Engels, sam-
verkamaður Marx, hélt því síðar fram
að undir kommúnismanum myndi rík-
ið sjálft verða óþarfi og „veslast upp“.
Þessar fullyrðingar voru ekki settar
fram sem getgátur heldur sem vís-
indalegar fullyrðingar um það hvað
framtíðin hefði í för með sér.
En að sjálfsögðu var þetta allt þvað-
ur, og kenning Marx um söguna – día-
lektíska efnishyggjan – hefur síðan
verið afsönnuð og reynst hættuleg að
nánast hverju einasta leyti. Hinn mikli
heimspekingur 20. aldarinnar, Karl
Popper, einn af helstu gagnrýnendum
Marx, kallaði hann með réttu „falsspá-
mann“. Og ef frekari sannana væri
þörf urðu ríkin sem tóku upp kapítal-
ismann á 20. öldinni lýðræðisleg, opin
og efnuð þjóðfélög.
Til samanburðar hefur hvert ein-
asta ríkisvald sem hefur hafnað kapít-
alismanum í nafni marxismans brugð-
ist – og það er ekki tilviljun eða vegna
einhvers óheppilegs hugmynda-
fræðilegs misskilnings hjá fylgjendum
Marx. Með því að afnema eignarrétt-
inn og tryggja vald ríkisins yfir þjóð-
arbúskapnum, er ekki einungis verið
að svipta samfélagið þeirri frum-
kvöðlastarfsemi sem þarf til þess að
ýta því fram á veginn; heldur verður
frelsið sjálft einnig afnumið.
Vegna þess að marxisminn lætur
sem allar þversagnir samfélagsins séu
afleiðing stéttabaráttu sem hverfi
þegar einkaeignin gerir það, er
ómögulegt að þola ágreining eftir að
búið er að koma á kommúnisma. Sam-
kvæmt skilgreiningunni hlýtur öll
gagnrýni á hinn nýja sið að vera ólög-
mætar leifar frá kúgunarstjórninni
sem áður var.
Þar af leiðir að marxískir stjórnar-
hættir hafa í raun fylgt rökréttri braut
frá kenningum Marx. Auðvitað er það
rétt hjá Juncker að Marx – sem dó 34
árum fyrir rússnesku byltinguna – bar
ekki ábyrgð á gúlaginu, en samt gera
hugmyndir hans það greinilega.
Pólski heimspekingurinn Leszek
Kolakowski, sem varð einn af leiðandi
gagnrýnendum marxismans eftir að
hafa fylgt honum að málum í æsku,
ritaði í brautryðjendaverki sínu í
þremur bindum, Main Currents of
Marxism, að Marx sýndi fólki nánast
engan áhuga eins og það lifði í raun.
„Marxisminn tekur lítið sem ekkert
með í reikninginn að fólk fæðist og
deyr, að það eru menn og konur, ungir
sem aldnir, heilbrigðir sem sjúkir,“
ritaði hann. Þar af leiddi að „Illska og
þjáningar höfðu enga merkingu fyrir
[Marx] nema sem tæki til frelsunar;
þau voru bara staðreyndir samfélags-
ins, ekki órjúfanlegur hluti tilver-
unnar.“
Hugleiðingar Kolakowskis hjálpa til
við að útskýra hvers vegna þau stjórn-
völd sem hafa tekið upp á arma sína
hina vélrænu nauðhyggjuhugmynda-
fræði Marx verða án undantekninga
alltaf að grípa til alræðisins þegar þau
horfast í augu við þann raunveruleika
sem fylgir flóknum samfélögum. Þeim
hefur ekki alltaf tekist það að fullu; en
afleiðingarnar hafa alltaf verið sorg-
legar.
Fyrir sitt leyti lítur Xi á framþróun
kínverska hagkerfisins síðustu ára-
tugina sem „skothelda sönnun“ þess
að marxisminn haldi enn gildi sínu.
En, ef eitthvað er, er það einmitt öf-
ugt. Munum að það var Kína hins
hreina kommúnisma sem olli þeirri
hungursneyð og ógnaröld sem fylgdu
„stóra stökkinu fram á við“ og „menn-
ingarbyltingunni“. Ákvörðun Maós að
svipta bændur landi sínu og frum-
kvöðla fyrirtækjum sínum hafði fyrir-
sjáanlega skelfilegar afleiðingar og
kínverski kommúnistaflokkurinn hef-
ur síðan skilið við þessa hugmynda-
fræðilegu nálgun.
Undir stjórn eftirmanns Maós,
Deng Xiaoping, leiddi flokkurinn hina
miklu „opnun“ kínverska efnahagsins.
Eftir 1978 leyfði flokkurinn aftur
eignarrétt og frumkvöðlastarfsemi og
niðurstöðurnar hafa verið ekkert ann-
að en stórfenglegar.
Ef eitthvað stendur í vegi fyrir frek-
ari framþróun Kína, þá eru það þær
leifar marxismans sem enn eru sýni-
legar í hinum óskilvirku ríkisfyrir-
tækjum og með niðurbælingu allrar
gagnrýni. Hið miðstýrða einsflokks-
kerfi Kína er einfaldlega ósamrýman-
legt nútímalegu og fjölbreyttu sam-
félagi.
Tvö hundruð árum eftir fæðingu
Marx er vissulega viturlegt að íhuga
arfleifð hans. Við ættum þó ekki að
gera það til þess að fagna henni, held-
ur til þess að bólusetja okkar opnu
samfélög gegn þeirri freistingu alræð-
isins sem blundar í falskenningum
hans.
Eftir Carl Bildt »Hvert einasta ríkis-
vald sem hefur hafn-
að kapítalismanum
í nafni marxismans hefur
brugðist – og það er
ekki tilviljun.
Carl Bildt
Höfundur er fyrrverandi forsætis- og
utanríkisráðherra Svíþjóðar.
©Project Syndicate, 2018.
www.project-syndicate.org
Hvers vegna Marx hafði rangt fyrir sér
Sagt er frá því í frétt-
um að Ríkisútvarpið hafi
gert samning við mann
sem hafði stefnt RÚV og
nánar tilgreindum frétta-
mönnum fyrir dóm vegna
ærumeiðinga. Mun þessi
ríkisstofnun hafa fallist á
að greiða manninum 2,5
milljónir króna gegn því
að hann felldi dómsmálið
niður. Fjallað var um
þetta í ritstjórnargrein
Morgunblaðsins í gær, 14.
maí.
Í samningi milli aðila er
tekið fram að í honum fel-
ist hvorki viðurkenning á
bótaskyldu af hendi RÚV
og/eða einstakra starfs-
manna sem stefnan tók
til.
Og þá skal spurt:
Hvernig getur stofnun
ríkisins greitt mönnum
háar fjárhæðir í bætur án
bótaskyldu? Og hvernig
má það vera að stofnunin
greiði kostnað og bætur
fyrir hönd einstakra
starfsmanna sinna?
Telja fyrirsvarsmenn
RÚV að þeim sé heimilt
að úthluta fé úr sjóðum
þess eftir geðþótta sín-
um?
Jón Steinar
Gunnlaugsson
Úthlut-
un fjár
án
skyldu
Höfundur er lögmaður.