Morgunblaðið - 07.07.2018, Síða 16

SVIÐSLJÓS
Sigurður Bogi Sævarsson
sbs@mbl.is
„Bókin byggist á kynnum mínum af
Austurlandi, allt frá barnæsku og
því sem bæst hefur við á ferðalög-
um í áratugi. Ég reyni yfirleitt að
heimsækja og kynna mér aðstæður
á þeim stöðum sem ég segi frá. Við
bætast svo hverju sinni áhrif frá
margvíslegum heimildum sem flétt-
að er inn í frásögnina. Það er auð-
velt að gleyma sér í heimildagrúski
og vandratað er meðalhófið þegar
kemur að því að miðla uppskeru í
frásögn,“ segir Hjörleifur Gutt-
ormsson náttúrufræðingur.
91. árbókin
Út er komið ritið Árbók Ferða-
félags Íslands 2018 – Upphérað og
öræfin suður af. Er þetta áttunda
árbók FÍ sem Hjörleifur skrifar, en
sú fyrsta kom út árið 1974 og heitir
Austfjarðafjöll. Alls eru í árbókinni,
sem er 518 síður, 64 kortaupp-
drættir, sem Guðmundur Ó. Ingv-
arsson útbjó, og 580 myndir sem
Hjörleifur tók flestar. Þetta er 91.
árbók FÍ, en þær hafa komið út
óslitið frá 1928 og eru heildstæð Ís-
landslýsing þegar allt er saman
lagt.
„Þetta má líta sem heild, því
bækurnar átta taka nú til alls aust-
anverðs landsins vestur að Jökulsá
á Fjöllum og Lómagnúp ásamt með
meginhluta Vatnajökuls,“ segir
Hjörleifur. Í bókinni nýju fjallar
hann um þann hluta Austurlands
sem nær í grófum dráttum yfir
Fljótsdalshérað innan Egilsstaða –
að meðtöldum Fljótsdal, Skriðdal,
Jökuldal og Hrafnkelsdal. Þá er
fjallað um Snæfellssvæðið, Brúar-
öræfi, Kringilsárrana, Kverkfjöll,
Krepputungu og Möðrudal á Efra-
Fjalli.
Svipmót Héraðs hefur breyst
„Svipmót Héraðs og þá ekki síst
Upphéraðs innan Egilsstaða hefur
breyst mikið á síðustu áratugum,“
segir Hjörleifur sem uppalinn er á
Hallormsstað og því Austurlandi
gagnkunnugur. „Fyrst og fremst
hefur ásýndin breyst vegna skóg-
ræktar sem hófst með plöntun á
berangri um 1970. Á hálendi er ef-
laust líka um hægfara gróðurbreyt-
ingu að ræða vegna minni sauð-
fjárbeitar.“
Lífríki á Upphéraði og nærliggj-
andi svæðum einkenndist, að sögn
Hjörleifs, af því að þar tórðu birki-
skógar betur en annars staðar þeg-
ar kom fram undir okkar daga.
Hallormsstaðarskógur er auðvitað
þekktasta dæmið og svæðið sem
varðveitt er í heiti byggðarlagsins
Skógar innan við Vallanesháls.
„Hér er líka óvenju samfellt
gróðurlendi allt frá Héraðsflóa inn
að Vatnajökli, frá sjávarmáli upp í
um 700 m hæð báðum megin Snæ-
fells. Tegundasamsetningin tekur
hins vegar breytingum eftir því
sem fjær dregur frá sjó. Land-
rænar tegundir taka við af útnesja-
plöntum og harðgerðustu fjalla-
plöntur taka við þar sem
samfelldum gróðri sleppir. Í dýra-
ríkinu eru það hreindýr sem ein-
kenna svæðið og heiðagæsum hefur
fjölgað mikið síðustu áratugi,“ nefn-
ir Hjörleifur.
Sólarúr og eyktarmörk
Kort Guðmundar Ó Ingvarssonar
í Ferðafélagsbókum Hjörleifs og
annarra eru nákvæm. Mörg þeirra
segja, ásamt fornleifauppdráttum,
mikla sögu um líf og starf kynslóð-
anna; erfiða búskaparhætti og bar-
áttu við náttúruöflin. En síðan eru
líka á kortunum mörg örnefni sem
eru sólarúr og eyktamörk; það er
dagmálahnjúkar, miðmorgunsfjöll,
og hádegistindar. Þá er víða að
finna.
„Við eigum mikinn fjársjóð í ör-
nefnum landsins sem segja mikla
sögu og eru sum hver komin með
landnámsmönnum frá Noregi. Önn-
ur eru gelísk að uppruna rétt eins
og genablandan í Íslendingum nú-
tímans. Skráning örnefna sem hófst
að ráði fyrir miðja síðustu öld hefur
bjargað miklu og í þann sjóð leita
ég eins og aðrir áhugamenn. Jafn-
framt hef ég, í samvinnu við Guð-
mund kortasmið árbókanna, sem og
Landmælingar og Örnefnasafn,
leitast við að færa ranga eða mis-
vísandi skráningu örnefna á göml-
um kortum til betri vegar. Við
þetta bætast síðan nýnefni þar sem
engin þekkt örnefni voru til staðar.
Ég hef í árbókunum og víðar stung-
ið upp á allmörgum slíkum, sem
sumpart hafa þegar fest sig í sessi.“
Einstök inngrip
Margt breyttist á Austurlandi
með byggingu Kárahnjúkavirkjun-
ar, það er að Hafrahvammagljúfur
var stíflað, Hálslón myndað og
vatni Jöklu veitt um jarðgöng yfir í
Lagarfljót og fall ánna þar virkjað í
Fljótsdalsstöð. Hjörleifur var mjög
mótfallinn framkvæmdinni og færði
fram margvísleg rök gegn henni.
Lýsir hann þessu sem svo að Kára-
hnjúkvirkjun og það sem henni
fylgdi hafi verið stærstu einstök
inngrip í náttúru Austurlands og
raunar landsins alls.
„Þar á ég við samveitu tveggja
stórra jökulvatna með tilheyrandi
breytingum, ekki aðeins á rennsli
heldur eiginleikum og lífi viðkom-
andi straumvatna. Afleiðingarnar
blasa við, neikvæðastar fyrir Lag-
arfljót og umhverfi þess. Í árbók-
inni greini ég frá helstu staðreynd-
um sem nú eru þekktar, en spara
annars stór orð og langa upprifjun
á þeim átökum. Og vonandi eru
menn líka að læra af þessari for-
tíð.“
16 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 7. JÚLÍ 2018
Í Árbók Ferðafélags Íslands
2018 er fjallað um svæði á há-
lendinu sem nú eru innan
marka Vatnajökulsþjóðgarðs á
austurhálendinu. Halda ber því
til haga að Hjörleifur Gutt-
ormsson átti frumkvæðið og
hugmyndina að stofnun þjóð-
garðsins með tillögu sem hann
lagði fram á Alþingi fyrir 20 ár-
um.
„Sterk og augljós rök eru fyrir því að Vatnajökulsþjóðgarður eigi að
vera á heimsminjaskrá UNESCO eins og nú er unnið að. Óvíða er að finna
jafn augljóst og dramatískt samspil elds og ísa og í þessum þjóðgarði
með Öræfajökul, Grímsvötn og Bárðarbungu í aðalhlutverkum og heita
reitinn sem aflgjafa. Tengslin við byggðirnar sunnan jökuls og óbyggð-
irnar norðan hans skapa andstæður og um leið fjölbreytni sem fátíð er á
ekki stærra svæði,“ segir Hjörleifur og heldur áfram:
„Með loftslagsbreytingunum sem við höfum orðið vitni að í tíð örfárra
kynslóða hefur Vatnajökull orðið augljós og aðgengilegur mælikvarði
sem leitun er að annars staðar. Þjóðgarðatillagan sem ég kynnti á Alþingi
1998 tók raunar einnig til allra stóru jökla miðhálendisins og nágrennis
þeirra og endurspeglast nú í þeirri vinnu sem er í góðum gangi um að ná
samstöðu um enn stærri miðhálendisþjóðgarð.“
Andstæður og fátíð fjölbreytni
ÁTTI FRUMKVÆÐI AÐ STOFNUN VATNAJÖKULSÞJÓÐGARÐS
Þjóðgarður Horft til Snæfellsins.
Áttunda árbókin um Austurland
 Hjörleifur Guttormsson með nýja Árbók FÍ um Hérað og hálendi  Byggt á kynnum frá því í barn-
æsku og ferðalögum í áratugi  Samfellt gróðurlendi  Dagmálahnjúkar og miðmorgunsfjöll
Morgunblaðið/Valli
Náttúrufræðingur „Við eigum mikinn fjársjóð í örnefnum landsins sem segja mikla sögu og eru sum hver komin
með landnámsmönnum frá Noregi,“ segir Hjörleifur sem hér heldur á Árbókinni nýju sem var að koma út.
Ljósmynd/Hjörleifur Guttormsson
Grjót Grettistak á ystu nöf upp af Ekkjufelli í Fellum. Kynjamyndir í náttúr-
unni eru margar og alltaf ber eitthvað áhugavert fyrir augu.
Morgunblaðið/Sigurður Bogi
Skógarhús Æskuheimili Hjörleifs Guttormssonar á Hallormsstað, skógar-
varðarbústaðurinn sem afi hans Páll Vigfússon afi hans byggði árið 1884.
Barnabókaverðlaun
Guðrúnar Helgadóttur
Reykjavíkurborg auglýsir hér með eftir óprentuðu handriti að skáldverki fyrir
börn eða unglinga, frumsömdu á íslensku, til að keppa um Barnabókaverðlaun
Guðrúnar Helgadóttur. Verðlaununum verður úthlutað í fyrsta sinn í apríl 2019.
Verðlaun að upphæð 1 milljón króna verða veitt fyrir eitt handrit.
Útgáfuréttur verðlaunahandrits er í höndum höfundar eða þess forlags sem hann
ákveður að starfa með. Þriggja manna dómnefnd metur verkin. Sé dómnefnd á
einu máli um að ekkert innsent handrit fullnægi þeim kröfum sem hún telur að
gera verði til verðlaunaverka má fella verðlaunaafhendinguna niður það árið.
Handritum skal skila undir dulnefni, en nafn og heimilisfang höfundar fylgi í
lokuðu umslagi.
Handrit berist í síðasta lagi 20. janúar.
Utanáskrift:
Bókmenntaverðlaun Guðrúnar Helgadóttur
b.t. Reykjavíkur Bókmenntaborgar UNESCO
Ráðhúsi Reykjavíkur, Tjarnargötu 11, 101 Reykjavík
Í apríl 2018 samþykkti borgarráð að frá vorinu 2019 verði Barnabókaverðlaun Guðrúnar
Helgadóttur veitt árlega að vori. Guðrún er einn vinsælasti og virtasti barnabókahöfundur
landsins og um leið og hún er heiðruð með þessum hætti stuðla verðlaunin að nýsköpun
í greininni og styðja við barnabókmenntir á Íslandi.