Morgunblaðið - 18.07.2018, Page 10

10
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 18. JÚLÍ 2018
Fullveldi Íslands 100 ára
Hátíðarþingfundurinn á Þingvöll-
um hefst í dag kl. 14:00 með
ávarpi þingforseta. Á dagskrá
fundarins er eitt mál, þingsálykt-
unartillaga formanna allra flokka á
þingi um stofnun Barnamenning-
arsjóðs Íslands í tilefni af fullveld-
isafmælinu, auk þess sem hefja á
smíði nýs hafrannsóknaskips.
Að atkvæðagreiðslu lokinni
munu Pia Kjærsgaard, forseti
danska þingsins, og Guðni Th.
Jóhannesson, forseti Íslands, flytja
ávörp. Tónlist verður á milli at-
riða.
Gert er ráð fyrir að fundi verði
slitið fyrir kl. 16:00. Bein sjón-
varpsútsending verður frá þing-
fundinum og mun hún hefjast kl.
12:45. Í tilkynningu frá skrifstofu
Alþingis segir að allir séu að sjálf-
sögðu velkomnir á Þingvelli, en
hægt verður að fylgjast með fund-
inum í brekkunni fyrir ofan þing-
pallinn.
Eitt þingmál
á dagskrá
BAKSVIÐ
Stefán Gunnar Sveinsson
sgs@mbl.is
„Danmörk og Ísland eru frjáls og
fullvalda ríki, í sambandi um einn
og sama konung og um samning
þann, er felst í þessum sam-
bandslögum.“
Þannig hljóðar fyrsta setning
sambandslaganna 1918, en 100 ár
eru í dag liðin frá því að samning-
urinn sem lá að baki þeim var
undirritaður. Það gekk á ýmsu við
samningaviðræðurnar og var jafn-
vel talið framan af að ekki myndi
nást saman á milli fulltrúa Dan-
merkur, sem hingað komu í júlí, og
íslensku samninganefndarinnar.
Aðdragandi samninga
Eftir að fyrri viðræður um sam-
band Íslands og Danmerkur end-
uðu í ógöngum árið 1908 féllu sjálf-
stæðismál Íslendinga nokkuð í
ládeyðu. Fyrri heimsstyrjöldin varð
hins vegar að nokkrum örlagavaldi,
þar sem Ísland lenti óvænt á miðju
áhrifasvæði Breta, sem bönnuðu Ís-
lendingum að versla við meginland
Evrópu. Íslendingar enduðu þá í
þeirri stöðu að þurfa að sjá um mál
sín sjálfir og sýndu fram á að land-
ið gæti staðið á eigin fótum.
Stríðið hafði einnig önnur áhrif á
sjálfstæðismálið, þar sem Woodrow
Wilson Bandaríkjaforseti ákvað að
eitt af stríðsmarkmiðum Bandaríkj-
anna þegar þau drógust í stríðið
árið 1917 væri að berjast fyrir
sjálfsákvörðunarrétti þjóða. Danir
höfðu glatað héruðunum Slésvík-
Holstein til Þjóðverja í stríðinu
1864, og vildu endilega láta reyna á
það hvort þeir gætu ekki endur-
heimt hluta af þeim til baka, þó
ekki væri nema norðurhluta Slés-
víkur. Var það mál manna, bæði þá
og síðar, að Danir hefðu talið sig
standa siðferðilega sterkar að vígi
ef þeir hefðu þá sýnt að þeir virtu
sjálfsákvörðunarrétt þjóða í verki
með því að semja við Íslendinga.
Samninganefndirnar valdar
Árið 1915 hafði Ísland fengið
heimafána, en utan íslenskrar land-
helgi, sem þá var þrjár sjómílur,
urðu íslensk skip að sigla undir
fána Danmerkur. Íslendingar töldu
hins vegar að þetta væri ekki nógu
gott, sérstaklega þar sem það var
alltaf möguleiki að Danmörk dræg-
ist inn í stríðið annaðhvort með
bandamönnum eða miðveldunum,
sem myndi þá gera íslensku skipin
að skotmarki hins.
Haustið 1917 fór Jón Magnússon,
forsætisráðherra Íslands, því til
Kaupmannahafnar með þá kröfu að
landið fengi almennan siglingafána,
en var tekið fálega í ríkisráði Dan-
merkur. Carl Theodor Zahle, for-
sætisráðherra Dana, sagði hins
vegar að Danir væru reiðubúnir til
þess að ganga til viðræðna um
sambandsmálið í heild sinni. Vöktu
þessi tíðindi nokkra spennu á Ís-
landi, sem von var.
Vorið 1918 dró til tíðinda. Ríkis-
stjórn Zahles hélt velli í kosningum
og hóf þegar vinnu við að skipa
samninganefnd sem gæti komið til
Íslands. Skipuðu þrír af dönsku
flokkunum fjórum menn í nefndina,
en íhaldsmenn í Højre mótmæltu
því að verið væri að ræða sam-
bandsmálið á stríðstímum og
ákváðu að sniðganga nefndina.
Venstre skipaði J.C. Christensen
ráðherra, sósíalistar tilnefndu F.
Jeppesen-Borgbjerg og Radikale
Venstre skipaði Erik Arup, pró-
fessor í sögu við Kaupmannahafn-
arháskóla, í nefndina. Að lokum var
Christoffer Hage, sem þá var versl-
unarráðherra Danmerkur, skipaður
sem fjórði maður í nefndina. Kom
nefndin til Reykjavíkur 29. júní á
varðskipinu Islands Falk.
Ólíkt danska þinginu tókst að
halda vali íslensku sambands-
nefndarinnar utan flokkadrátta á
Alþingi. Bjarni Jónsson frá Vogi
varð fulltrúi Sjálfstæðisflokks
þversum, framsóknarmenn völdu
Þorstein M. Jónsson í nefndina og
heimastjórnarmenn og Sjálfstæðis-
flokkur langsum tilnefndu þá Jó-
hannes Jóhannesson og Einar Arn-
órsson í samninganefndina.
Byrjað að funda
Fyrsti fundur samninganefndar-
innar var haldinn 1. júlí í kenn-
arastofu Háskóla Íslands í Al-
þingishúsinu og hélt nefndin þar
alla fundi sína. Jóhannes Jóhannes-
son var valinn fundarstjóri af hálfu
Íslendinga og lagði hann til að
Christoffer Hage stýrði fundum
nefndarinnar. Hage lagði þá á móti
til að þeir Jóhannes skiptust á um
fundarstjórn og var það samþykkt.
Þar með lauk samstöðunni á
þeim fundi, þar sem strax í upphafi
kom í ljós áherslumunur á milli
Dana og Íslendinga um það hvern-
ig haga ætti sambandi ríkjanna
tveggja. Sagði Einar Arnórsson svo
síðar frá: „Kom Íslendingunum
ásamt við Danina um fátt, enda
lenti þegar í karpi nokkru milli
sumra nefndarmanna.“
Erfiðar en árangursríkar viðræður
 Hundrað ár eru í dag liðin frá undirritun sambandslagasamningsins  Virtist um tíma sem ekki
myndi nást samkomulag á milli Íslands og Danmerkur  Allir nema tveir samþykktu samninginn
Ljósmynd/Sigríður Zoëga
Fullveldisafmælið Sambandsnefndin 1918 að störfum í Alþingishúsinu. Frá vinstri, sitjandi: J.C. Christensen, Einar Arnórsson, Jóhannes Jóhannesson, Þorsteinn M. Jónsson, Bjarni Jónsson frá
Vogi, Christoffer Hage, Erik Arup og F. Jeppesen-Borgbjerg. Ritarar nefndanna standa fyrir aftan þá, frá vinstri: Þorsteinn Þorsteinsson, Gísli Ísleifsson, Svend Aage Funder og Magnús Jónsson.