Morgunblaðið - 08.08.2018, Blaðsíða 20

20 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 8. ÁGÚST 2018
Í ljósi mikillar um-
ræðu um tölvufíkn er
vert að minnast á
ákveðin atriði. Árið
2013 bjuggu banda-
rísku geðlækna-
samtökin til greiningu,
Internet Gaming Dis-
order, netleikjaröskun
en hana á aðeins að
nota til rannsókna, ekki
til greiningar. Um svip-
að leyti fór Alþjóðaheil-
brigðismálastofnunin (WHO) að
skoða hvort taka ætti upp greiningar
á þessu sviði og hélt fjórar ráðstefnur
á árunum 2014-2017 um málið. Grein-
ingin „Gaming Disorder“, Leikjaspil-
unarröskun verður tekin upp árið
2022 en WHO telur að ekki séu vís-
indalegar forsendur fyrir öðrum
greiningum á borð við tölvufíkn, net-
fíkn, snjallsímafíkn eða álíka. Einnig
að ekki séu forsendur til að taka upp
netleikjaröskun enda hefur ekki tek-
ist að sýna fram á að greiningar-
skilmerki hennar séu réttmæt. Hér á
landi hefur verið vitnað í leikjaspil-
unarröskun sem staðfestingu á því að
tölvufíkn sé til. Samkvæmt grein-
ingarskilmerkjum leikjaspil-
unarröskunar er ekki hægt að leggja
saman alla tölvunotkun og greina
leikjaspilunarröskun. Greiningin
snýr aðeins að leikjaspilun, ekki að
notkun samfélagsmiðla eða annarri
tölvunotkun.
Það er munur á netleikjaröskun og
leikjaspilunarröskun. Netleikja-
röskun var sköpuð með því að afrita
greiningarskilyrði efnafíkna. Leikja-
spilunarröskun leggur hins vegar
áherslu á að notkun valdi skerðingu í
daglegu lífi eða vanlíðan. Þegar tíðni
netleikjafíknar er mæld þá mælist
hún há, yfir 5%. Tíðni leikjaspilunar-
röskunar er hins vegar mjög lág
(„very low“). Ekki er alveg ljóst hvað
WHO á við en ljóst er að það er undir
5%. WHO telur að þessi munur stafi
af því að í netleikjafíkn sé verið að
mæla mikla spilun sem er ekki að
valda skerðingu. Það að spila leiki af
því að manni leiðist eða til að vera
með öðrum gefur ekki tilefni til grein-
ingar á leikjaspilunar-
röskun nema skerðing í
daglegu lífi eða vanlíðan
komi fram. WHO tekur
einnig fram að aðeins
heilbrigðisstarfsmenn
sem hafa hlotið þjálfun í
því að greina
leikjaspilunarröskun
megi greina hana.
Það er vert að minn-
ast á að leikjaspilunar-
röskun hefur verið
harðlega gagnrýnd af
ýmsum vísinda-
mönnum. Ótti þeirra er
sá að mikið verði um ofgreiningar á
börnum og ungmennum og þar með
óþarfa meðferð. Ég verð að telja
þennan ótta raunhæfan enda keppast
menn hér á landi við að tala um óvið-
urkennda fíkn t.d. tölvufíkn, netfíkn
og skjáfíkn. Fjölmargir aðilar bjóða
upp á meðferð við tölvufíkn. Mennta-
málastofnun hefur gert athugasemd-
ir við skóla um að ekki séu skipulagð-
ar forvarnir við netfíkn. Í mark-
lýsingu um nám heimilislækna er
talað um tölvufíkn. Vefurinn Heilsu-
vera á vegum Landlæknisembætt-
isins og heilsugæslu höfuðborgar-
svæðisins fullyrðir að tölvuleikjafíkn
sé ein tegund netfíknar þótt netfíkn
sé ekki viðurkennd af WHO. Skim-
unarlisti fyrir rafrænu skjáheilkenni
hefur verið í dreifingu frá starfs-
manni BUGL þrátt fyrir að ein ekki
einasta rannsókn sé til á þessum lista
eða rafrænu skjáheilkenni. Frá hin-
um ýmsu sviðum Háskóla Íslands
koma reglulega ritgerðir nemenda
um tölvufíkn, skjáfíkn og álíka þrátt
fyrir að engin þeirra sé viðurkennd.
Háskólinn í Reykjavík tók þátt í ráð-
stefnunni „Fíkn eða frelsi?“. Á ráð-
stefnunni var einhliða umfjöllun um
hættur tölvunotkunar en mótrök og
gagnrýnisraddir vísindamanna voru
ekki kynntar þrátt fyrir að grunnur
að vísindalegri umræðu sé að skoða
gagnrök og svara þeim. Forstjóri
Landspítalans lýsti yfir áhyggjum af
netfíkn á Læknadögum 2018. Ef spít-
alinn ætlar að viðurkenna netfíkn er
gott að muna að netfíkn læknanema
mælist há og þá þarf að kom í veg fyr-
ir að læknanemar í virkri fíkn séu að
sinna sjúklingum á spítalanum.
Landlæknisembættið er búið að út-
skýra fyrir mér að til að heilbrigðis-
starfsmenn geti svarað spurningunni:
„Hvaða rannsóknir styðja það að
tölvufíkn/ofnotkun netsins valdi ör-
orku hjá fólki á einhverfurófi?“ sé
nauðsynlegt að taka nafnlaus dæmi af
sjúklingum og svara því hvort þeir
hafi unnið úr áfallasögu sinni. Fjöl-
miðlar slá upp fréttum og viðtölum
um alvarleika tölvufíknar en skoða
aldrei gagnrýnisraddir. Rökræn og
vísindaleg umræða virðist ekki vera
til staðar og lítill áhugi á henni, ekki
einu sinni hjá þeim aðilum sem ættu
að standa vörð um hana.
Ef fullorðnir einstaklingar telja sig
vera með tölvufíkn, dansfíkn eða aðr-
ar fíknir þá er þeim í sjálfsvald sett
hvort þeir taka á sínum vanda út frá
fíknihugmyndum. Um börn og ung-
menni gildir annað. Ábyrgð á grein-
ingu og meðhöndlun þeirra er alltaf á
höndum fullorðinna einstaklinga. Það
að tala um fíkn barna og ungmenna
og þar með að tala um þau sem fíkla
er ábyrgðarhluti. Trúum við því í al-
vörunni að hér á landi sé svo mikil
þekking á tölvufíkn, netfíkn eða álíka
að við getum tekið slíkar greiningar
upp og rekið hér heilbrigðisstefnu
óháða WHO? Tölvufíkn sé bara al-
gengt vandamál meðal barna sama
hvað WHO segir. Það sé einfaldlega
hægt að greina og meðhöndla íslensk
börn og ungmenni á þann hátt sem
meðferðaraðilum hentar óháð form-
legum greiningarkerfum eða ráðlegg-
ingum WHO? Viljum við villta vestrið
í greiningum og meðferð barna?
(heimildir á
https://notendur.hi.is/asb23/
tolvufikn.html )
Tölvufíkn, villta
vestrið á Íslandi
Eftir Ásdísi
Bergþórsdóttur »Rökræn og vísinda-
leg umræða virðist
ekki vera til staðar og
lítill áhugi á henni, ekki
einu sinni hjá þeim að-
ilum sem ættu að standa
vörð um hana.
Ásdís
Bergþórsdóttir
Höfundur er sálfræðingur, forritari
og krossgátuhöfundur.
asb23@hi.is
Þessi hending eftir
minnst þekkta stór-
skáld Íslandssög-
unnar, Jóhann heitinn
Jónsson, á nú brýnt
erindi við íslenska
þjóð:
Hvar hafa dagar lífs þíns
lit sínum glatað,
og ljóðin, er þutu um
þitt blóð ...
hvar urðu þau veðrinu að bráð ...
...
og óðar en sé oss það ljóst, er undur
þitt drukknað
í æði múgsins og glaumsins.
Hjárænuháttur virðist ein-
kenna hugarfar þjóðarinnar,
einnig sumra stjórnmálamanna,
gagnvart margvíslegum áskorun-
um sem við oss blasa. Áskoran-
irnar eiga rætur að rekja til
hnattrænnar þróunar sem sumir
vilja nefna hnattvæðingu, flókið
fyrirbrigði sem gjarnan er tekið
sem sjálfgefnu og óumflýjanlegu,
en er það engan veginn. Eitt af
einkennum hnattvæðingar er
skefjalaus neysluhyggja drifin
áfram af alheimskapítalisma þar
sem fjölþjóðakeðjur ráða för.
Táknmynd hennar er breiða af
risavöxnum gámaskipum sem
skríða um heimsins höf hlaðin
„gámatilboðum“ sem ætlað er að
uppfylla þarfir heimsbyggðar-
innar, þarfir sem vel að merkja
eru ekki sprottnar af lífsnauðsyn.
Nærtæk nýlunda neysluhyggju
hérlendis er snappstjörnuæðið,
þar sem atvinnusnapparar starfa
sem áhrifavaldar við að segja
okkur hvað af öllu þessu fánýti
vörugámanna þeim hugnist best.
Eftir stöndum við eins og Trum-
an Burbank, vönkuð í gerviveröld
gerviþarfa, þar sem trúðar og
uppistandarar seleb-elítunnar
keyra sjóið og „æði múgsins og
glaum“. Önnur hlið á teningi
hnattvæðingar er mannfjölda-
sprengingin og flæði mannfólks
yfir landamæri þjóðríkja um leið
og víddir heimsins dragast
saman. Jón Ormur Halldórsson
orðaði þetta svo í bók sinni,
Breyttur heimur: „Tími og rúm,
þessar víddir sem allt móta í
heimi mannsins, hafa skroppið
saman með djúpstæðum afleið-
ingum fyrir atvinnulíf, menningu
og stjórnmál heimsins.“
Alþingi Íslendinga fer vit-
anlega ekki varhluta af afleið-
ingum þessarar þróunar. Mý-
mörg úrlausnarefni bíða nú
komandi haustþings, sem má
rekja beint eða óbeint til áður
nefndra áskorana. Þar má nefna
kröfur ESB og ESA tengdar
matvælainnflutningi og jarða-
kaupum, heilbrigðiskerfi á brauð-
fótum sem virðist vart ná að
sinna þeim sem kostuðu það
vegna þjónustu við erlenda gesti,
uppslitið þjóðvegakerfi mettað
vegvilltum túristum, álitamál
tengd ferðamannaiðnaði, vaxandi
fíkniefnaneyslu ungs fólks, inn-
flytjendamál og síðast en ekki
síst erfiðar kjaradeilur vegna
misræmis launahækkana í fyrri
samningum.
Brýnt er að þingið fái frið til
að glíma við þessi stóru mál fyrir
moldvörpuhegðun á borð við
fyrirspurnaflaum Pírata á síðasta
löggjafarþingi eða hegðun þeirra
á hátíðarfundinum
fyrr í sumar að ekki
sé minnst á gönu-
skeið þingkonu einn-
ar úr sæti sínu þegar
Pia Kjærsgaard tók
til máls. Undirritaður
deilir vissulega þeirri
skoðun að tiltekin
viðbrögð Framfara-
flokksins og Danska
þjóðarflokksins við
flæði innflytjenda til
Danmerkur undanfarna þrjá ára-
tugi hafi verið gagnrýniverð. En
ákvörðun forseta Alþingis að
bjóða dönskum kollega á full-
veldishátíð er varla tilefni slíks
óðagots, hvort sem hún eða hann
hefur sýnt rökstudda staðfestu
gagnvart meintum afleiðingum
hnattvæðingar eða ekki. Þingið
þarf einnig frið og sanngjarnt að-
hald frá hendi fjórða valdsins, þ.e.
okkar og fjölmiðla.
Hámark hjárænunnar birtist nú
í umræðunni um uppkaup á ís-
lenskum bújörðum. Það er vitan-
lega áhyggjuefni ef fjárfestingar-
sjóðir sem lítið er vitað um verða
varanlegir eigendur bújarða, sjóð-
ir sem eru jafnvel í eigu annarra
sjóða og svo koll af kolli. Allt frá
gildistöku EES-samningsins undir
lok síðustu aldar hefur það reynst
óslitin þrautaganga að girða fyrir
þessa þróun. Fyrir tæpum áratug
mætti Ögmundur Jónasson, þáver-
andi innanríkisráðherra, til dæmis
óskiljanlegu mótlæti og vantrausti
þegar hann vildi synja Beijing
Zhongkun Investment Group leyf-
is til að kaupa land Grímsstaða á
Fjöllum. Viðbrögð Samfylkingar-
þingmanns viðkomandi kjördæmis
hljóðuðu þannig: „Þetta eru
hræðileg skilaboð til erlendra fjár-
festa. Það er verið að girða fyrir
landið og loka því.“
Þrautagöngunni linnir ekki.
Lífsspeki Pollýönnu hefur fangað
suma sem trúa því að fjárfest-
ingum útlendinga fylgi fé og ham-
ingja með uppbyggingu svo-
nefndrar fágætisferðamennsku í
„einstakri náttúru“ Íslands. Ein-
hverjir trúa jafnvel að göfuglyndi
erlendra fjárfesta sé svo hams-
laust að umhverfisvernd sé megin-
hvatinn; Guð láti gott á vita.
Margs er þó að gæta. Þrátt fyr-
ir fyrirvara í lögum um nýtingu
auðlinda eignarlands, svo sem
jarðefna og grunnvatns (sbr. lög
nr. 57/1998), hlýtur að vera skyn-
samlegt staldra við og horfa á
stóra samhengið. Einn helsti
vaxtarbroddur landbúnaðar í ver-
öldinni er vatnsbúskapur; nýtan-
legt vatn er m.ö.o. „afurð“ og þar
með markaðsvara líkt og kjöt eða
korn. Eftir því sem íbúum jarðar
fjölgar verður eftirspurnin á
heimsmörkuðum meiri, lögmál
kapítalismans ráða. Sú hugmynd
að neysluvatn sé endurnýjanleg
auðlind er í raun varasöm blekk-
ing. Ferskvatn er einungis um 3%
alls vatns á jörðinni. Stór hluti
þess er óaðgengilegur, þar sem
hann er bundinn í jöklum eða
jarðlögum og því litla sem er að-
gengilegt er misskipt auk þess
sem drykkjarhæft vatn bláu reiki-
stjörnunnar fer sífellt minnkandi
vegna mengunar!
„Hvar hafa
dagar lífs þíns lit
sínum glatað?“
Eftir Meyvant
Þórólfsson
Meyvant Þórólfsson
» Allt frá gildistöku
EES-samningsins
undir lok síðustu aldar
hefur það reynst óslitin
þrautaganga að girða
fyrir þessa þróun.
Höfundur er dósent
við Háskóla Íslands.
Allt um sjávarútveg
VANTAR ÞIG STARFSFÓLK?
Suðurlandsbraut 6, 108 Rvk. | SÍMI 419 9000 | info@handafl.is | handafl.is
Við útvegum hæfa
starfskrafta í flestar
greinar atvinnulífsins
Handafl er traust
og fagleg
starfsmannaveita
með margra ára reynslu
á markaði þar sem við
þjónustum jafnt stór
sem smá fyrirtæki.