Morgunblaðið - 14.01.2019, Síða 14

14 DAGLEGT LÍF
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 14. JANÚAR 2019
Kristín Heiða Kristinsdóttir
khk@mbl.is
Ég hef aldrei verið einssannfærð um neitt semég hef gert í lífinu eins ogþetta. Stundum held ég
að það sé að baki mér her af látnum
berklasjúklingum að stýra þessu,“
segir María Pálsdóttir leikkona sem
undanfarin þrjú ár hefur unnið af
hugsjón að því að opna berklasetur á
Kristneshælinu í Eyjafirði. Og nú
sér til lands, hún opnaði í sumar
kaffihús í húsnæðinu þar sem varan-
leg sýning verður opnuð í sumar.
„Þetta eru æskustöðvar mínar,
ég ólst upp á bænum Reykhúsum
sem tilheyrir því þorpi sem Krist-
nesið er. Þegar ég var ung vann ég
sem gangastúlka á hælinu, en þá
hafði því verið breytt í elliheimili. Nú
svíður mér að sjá þorpið mitt drabb-
ast niður, þessi hús sem voru falleg
og vel við haldið þegar ég var að
alast upp. Ég vil ekki að Kristnes
breytist í draugaþorp og sveitungar
mínar vilja það ekki heldur, svo ég
ákvað að fara af stað í þessa vegferð.
En það þarf að hafa fyrir þessu, ég
gefst ekkert upp í því að sækja um
styrki þó ég hafi fengið mörg nei, og
nú hef ég landað nokkrum slíkum,
safnast þegar saman kemur. En
þetta hefði aldrei verið hægt nema
af því ég hef unnið þetta undirbún-
ingsstarf í sjálfboðavinnu í þrjú ár.
Og þetta er líka að verða að veru-
leika vegna hjálpar frá öllu því góða
fólki sem hefur lagt mér lið, fólkið í
sveitinni stendur með mér, verktak-
ar grafa skurði og búa til bílastæði,
fólk flykkist að til að mála, smíða,
saga og gera og græja. Þetta er
ótrúlega falleg samvinna og
skemmtileg.“
Bað um að vera hogginn
María segir að berklahælið hafi
verið vígt árið 1927 og gegnt því
hlutverki þar til berklarnir hurfu af
sjónarsviðinu á sjöunda áratugnum.
„Engin lyf voru til gegn berkl-
um fyrr en árið 1950, fram að því má
segja að hælið hafi nánast verið e.k.
fordyri dauðans, svo fáir læknuðust
að það var nánast dauðadómur að
leggjast inn á Kristneshæli. Einu
lækningaaðferðirnar voru hollt mat-
aræði, gott húsaskjól, hreyfing,
hvíld og frískt loft. Reyndar var svo
farið að fella saman berklaveiku
lungun með blásningu, brennslu eða
höggningu og það voru hrikalegar
hrossalækningar. Þörfin fyrir hæli
hér fyrir norðan var mikil því berkl-
arnir lögðust þungt á Eyjafjörð, það
varð að taka fólk úr umferð og ein-
angra það því smithætta var mikil.“
Á Kristneshæli dvaldi berkla-
veikt fólk á öllum aldri og einnig
mörg börn.
„Berklarnir voru skelfilegur
sjúkdómur sem lagðist þungt á ungt
fólk, margir voru um tvítugt. Þetta
er dramatísk og mögnuð saga sem
má ekki gleymast. Ég hef safnað að
mér heilmiklum heimildum en per-
sónulegu sögurnar finnst mér dýr-
mætastar, til dæmis sendibréf til
foreldra frá berklaveikum börnum
og dagbækur berklasjúklinga. Fólk
hefur komið til mín með sendibréf,
albúm og fleira, því það vill vita af
þessum hlutum á góðum stað þar
sem aðrir geta notið. Berklar tengd-
ust eðli málsins samkvæmt oft mikl-
um harmi innan fjölskyldna og oft
var sú saga þögguð niður því smit-
hræðslan var svo mikil að fólk var
ekkert að gaspra um það ef það hafði
legið með berkla og læknast,“ segir
María og vitnar í Sigurbjörn Sörens-
son sem dæmi um hvernig það gat
verið fólki til trafala ef það hafði
fengið berkla. „Bjössi er enn á lífi og
býr á Húsavík og ég tók viðtal við
hann, en þegar hann hafði veikst
nokkrum sinnum af berklum var
hann orðinn svo leiður á að vera
sendur aftur og aftur á berklahælið
að hann bað um að vera hogginn.
Þetta er mögnuð frásögn hjá Bjössa
því staðdeyfingin mistókst í aðgerð-
inni. En þegar hann var orðinn heil-
brigður og ætlaði aftur í bifvéla-
námið sem hann hafði verið byrjaður
í, þá var hann beðinn um að taka til-
lit til hinna ungu mannanna sem
voru í náminu, og vinsamlegast
draga sig í hlé. Þetta fannst honum
erfiðasta höfnunin, að fá ekki að taka
þátt í því sem hann var byrjaður á.“
María segir þónokkra vera enn
á lífi sem voru á hælinu, en þeim fari
ört fækkandi. „Fólk sem var á hæl-
inu sem börn upp úr 1960 er samt
enn á lífi og ég hef tekið viðtöl við
það. Lyf sem læknuðu berklana voru
á þeim tíma komin til sögunnar og
hælið því ekki sá dauðastaður sem
það var áður, þessi hrikalega
hræðsla við berkla var þá horfin.“
Stóð vörð meðan kelað var
Berklar voru kallaðir róman-
tíska veikin og María segir að ungt
fólk sem kom á hælið fyrir 1950 hafi
margt gefið lítið fyrir siðareglur,
enda vissi það ekki hvort það næði
því að verða þrítugt.
„Þarna urðu til hjónabönd, ástir
tókust milli starfsmanna og líka
sjúklinga, ástin blossaði upp í öllum
myndum. Sigurveig Jónsdóttir leik-
kona sem nú er látin, sagðíst hafa
orðið rík af því að vera á hælinu, þá
átta ára gömul, en hún var fengin til
að standa vörð og njósna á meðan
sjúklingarnir skelltu sér inn í kompu
til að kela. Hún fékk 25 aura fyrir
hvert skipti,“ segir María og hlær og
bætir við að talið sé að ýmsar tísku-
sveiflur komi beint frá berklaveik-
inni. „Til dæmis þegar fólk fór að
mála sig dökkt í kringum augun, því
það þótti smart að vera veiklulegur
og baugóttur, eins og raunin var
með berklasjúklinga. Tíska kinnalit-
arins er rakin til þess að berkla-
sjúklingar voru svolítið rjóðir í kinn-
um. Pilsfaldur stúlkna styttist í
kjölfar berklanna, því berklabakt-
erían gat lifað í gólfinu og þyrlast
upp með fólki. Bakterían gat líka
leynst í síðu skeggi karla, svo
skeggtíska breyttist með tilkomu
berkla.“
Verður safn tilfinninganna
María segist vera búin að sætta
sig við að hún geti ekki gert allt í
einu, en vonast til að geta opnað sýn-
inguna með pomp og prakt í sumar.
„Þetta tekur tíma, það þarf að
gera við glugga, mála, brjóta veggi
og fleira. Ég geri þetta í frítíma mín-
um því ég er líka að leika hjá Leik-
félagi Akureyrar, ég get ekki alveg
snúið baki við leiklistinni þó Hælið
eigi vissulega hug minn allan. Það er
ekki hlaupið að því að hanna svona
stóra sýningu sem er jú hjartað í
hugmyndinni og þar langar mig að
vanda mig mikið. Ég er komin með
sýningarhönnuð í lið með mér, Auði
Ösp Guðmundsdóttur og við erum
alveg sammála um að það þarf ekki
að vera með allar nútíma tækni-
lausnir til að gera æðislega sýningu.
Þetta er sögulegt og gamalt og það
má og á að gefa sér tíma, setjast nið-
ur og spá og spekúlera. En ég get
lofað að þessi sýning verður sterk
upplifun, þetta verður safn tilfinn-
inganna,“ segir María og tekur fram
að hún sé ekki með kaffihúsið og
sýningarrýmið í aðalbyggingunni,
sjúkrahúsinu eða hælinu sjálfu, því
þar er fólk í endurhæfingu á vegum
Sjúkrahúss Akureyrar. „Ég er í
byggingu þar sem annars vegar er
stúlknahúsið, heimavist með mörg-
um herbergjum, og hins vegar íbúð
þar sem aðstoðarlæknar eða hjúkr-
unarfræðingar bjuggu með fjöl-
skyldur sínar. Margt af því fólki hef-
ur komið hingað í pílagrímsferðir til
að drekka kaffi í gamla svefn-
herberginu sínu.“
Ástin Rómantíkin tók oft völdin hjá fólki á Kristneshælinu. Tónar Að grípa í gítar gat stytt stundir hinna veiku á hælinu.Fegurð Tilfinningar voru eðlilega heitar hjá fólki á hælinu.
Dramatísk saga sem ei má gleymast
Ungt fólk sem kom á Kristneshælið fyrir 1950 gaf lítið
fyrir siðareglur, enda vissi það ekki hvort það næði
því að verða þrítugt. „Þarna urðu til hjónabönd, ástir
tókust milli starfsmanna og líka sjúklinga,“ segir
María Pálsdóttir sem ætlar að opna berklasetur.
María „Heimsókn á kaffihúsið á að vera upplifun og ég fer alltaf í gamlan
búning hjúkrunarfræðings og set á mig mig kappa þegar ég stend vaktina.“
Sprell Starfsfólk hælisins notaði hvert tækifæri til að gleðjast.
María hefur sett af stað söfnun
á Karolinafund þar sem fólk getur
hjálpað henni við að koma berkla-
setrinu á legg. Heiti verkefnisins:
Hælið – setur um sögu berklanna,
og finna má á: Karolinafund.com
TANGARHÖFÐA 13
VÉLAVERKSTÆÐIÐ
kistufell.com
Það er um 80% ódýrara að
skipta um tímareim miðað við
þann kostnað og óþægindi
sem verða ef hún slitnar
Hver er staðan á tíma-
reiminni í bílnum þínum?
Hringdu og pantaðu
tíma í síma
577 1313