Morgunblaðið - 14.01.2019, Qupperneq 19

19
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 14. JANÚAR 2019
Íslenskt efnahags-
líf hefur náð sér á
strik eftir kreppuna.
Þetta hefur gerst
þrátt fyrir alþjóð-
legan mótbyr í kjölfar
hennar og misráðna
efnahagsstefnu,
hringlandahátt og
undirmál í stjórnartíð
Jóhönnu Sigurðar-
dóttur. Kaupmáttur
heimilanna hefur vaxið hröðum
skrefum og er nú hærri en nokkru
sinni fyrr í hagsögunni. Þessi bati
vekur aðdáun erlendis en telst
varla fréttnæmur í innlendum
fjölmiðlum. Á Alþingi Íslendinga
verður þessi bati tilefni til að
krefjast aukinna útgjalda ríkisins.
Sumar þessara krafna eiga rétt á
sér. Umræðan bendir á hinn bóg-
inn ekki til þess að á Alþingi gæti
aðhalds eða umhyggju fyrir aflafé
heimilanna.
Á sama tíma halda nýir for-
kólfar verkalýðshreyfingarinnar
galvaskir inn á margtroðnar lend-
ur gamaldags kjarabaráttu. Á
þeirri eyðimörk, sem við þvæld-
umst um í tvo áratugi, hækkaði
krónutala launanna en kaupmátt-
urinn lækkaði og þjóðin safnaði
skuldum. Á áratugunum þeim
hlutu margir sína eldskírn í launa-
baráttu og í stjórnmálum.
Laskað réttarfar
Þótt íslenskt samfélag hafi náð
vissum efnahagslegum bata eftir
kreppuna 2008 er ýmislegt enn í
ólagi sem þá laskaðist. Það á m.a.
við um réttarfarið sem beið alvar-
legan hnekki í pólitískum réttar-
höldum. Til þeirra var efnt fyrst
og fremst af mikilli heift. Þeir hat-
römmustu hafa enn ekki allir bitið
úr nálinni. Þeim er vorkunn, enda
virðast þeir ekki hafa mikið annað
að nærast á en heiftina.
Réttarhöldin fóru fram annars
vegar á Alþingi og hins vegar í
Landsdómi þar sem minnihlutinn
bjargaði heiðri dómsins, að svo
miklu leyti sem það
var hægt.
Nú er gerð tilraun
til að leiðrétta það
sem þá gerðist á Al-
þingi. Fyrir þinginu
liggur í annað sinn
ályktunartillaga 16
þingmanna um að
rangt hafi verið að
höfða mál gegn fyrr-
verandi ráðherrum,
en í kjölfar þeirrar
ákvörðunar var fyrr-
verandi forsætisráð-
herra, Geir H. Haarde, einn dreg-
inn fyrir landsdóm. Það kemur í
ljóst hvernig þessari þingsálykt-
unartillögu reiðir af.
Minnkandi aðhald
Á sama tíma eru að gerast tíð-
indi innan Seðlabanka Íslands. Sú
var tíðin að þremur seðla-
bankastjórum þess banka var vik-
ið úr starfi með sérstakri laga-
setningu – og það fyrir engar
sakir. Þó lá það fyrir að einn
seðlabankastjórinn hafði haft uppi
þau orð að Íslendingar ættu ekki
að greiða skuldir óreiðumanna.
Það fékk hann síðan staðfest í
dómsorði EFTA dómstólsins.
Bankastjórarnir voru sviptir emb-
ætti á grundvelli lögleysu og póli-
tískra undirmála.
Mun meira umburðarlyndi ef
ekki hreint tómlæti ríkir nú innan
ríkisstjórnar Íslands í garð núver-
andi seðlabankastjóra. Hann hef-
ur árum saman misbeitt valdi sínu
og brotið lög m.a. á fyrirtækjum í
sjávarútvegi, eins og nýgengnar
niðurstöður í dómskerfinu sýna
glögglega. Ein af sérkennilegri af-
leiðingum fjármálakreppunnar
virðist vera sú að æðstu embætt-
ismenn búa nú við minna aðhald
en áður.
Tvístígandi stjórn-
málaflokkar
Stjórnmálaflokkarnir hafa ekki
náð vopnum sínum. Flokkarnir
þurfa öflugt flokksstarf og öfluga
formenn. Margt má eflaust segja
um Jón Baldvin Hannibalsson, en
það verður ekki af honum skafið
að hann var leiðtogi. Brautin sem
hann ruddi orkaði tvímælis, svo
vægt sé tekið til orða. Það segir
hins vegar sína sögu um leiðtoga-
hæfileikana, að löngu eftir að Jón
Baldvin hafði látið af formennsku
hlutu sósíaldemókratar íslenskir –
hvaða flokksheiti sem þeir kusu að
skýla sér á bak við – ekki sálu-
hjálp, fyrr en gamli foringinn ráð-
lagði þeim að flytja ekki inn í
brennandi hús og átti þar við Evr-
ópusambandið. Viðvörun Jóns
dugði þó ekki öllum til. Heim-
ilisfangið – þar sem núverandi for-
maður Samfylkingarinnar brenn-
ur í skinninu að hýsa þjóðina til
framtíðar – er sjálf brunarústin,
sem Jón Baldvin varaði við.
Mínum gamla flokki hefur ekki
tekist að öðlast fyrri styrk og fer
því raunar fjarri. Þó hefur hann
löngum verið talinn trúverðugur í
efnahagsmálum, sem nú standa
vel þótt blikur séu á lofti. Eftir
gjörningaveðrið sem gekk yfir
þjóðina í kjölfar kreppunnar, vissi
Sjálfstæðisflokkurinn hvorki fylli-
lega í hvorn fótinn ætti að stíga né
hvort styðja ætti manninn, sem
taldi að Íslendingar ættu ekki að
greiða skuldir óreiðumanna. Það
kom yfir flokkinn umkomuleysi
sem kostaði hann mikið. Á ögur-
stundu var ekki laust við að skipið
ræki fyrir veðri og vindum. Menn
geta leyft sér að hika á örlaga-
stundu til að freista þess að sigla
milli skersins og bárunnar. En til
lengdar þarf fumlausa siglingu og
góða kjölfestu.
Hugsjónir Sjálfstæðisflokksins
taka lit af samtímanum, hver sem
hann er. En þær breytast ekki í
grunninn. Virðing fyrir ein-
staklingnum og frelsi hans til að
taka ábyrgð á eigin lífi heldur
sínu gildi. Ríkisvald þarf að njóta
tiltrúar og hvíla á sterkum efna-
hagslegum grunni. En þrúgandi
ríkisbákn og sligandi skattheimta
grafa undan lýðræðinu.
Brýnt er að forysta Sjálfstæð-
isflokksins tali á nýjan leik af ein-
urð fyrir grunngildum sínum.
Með þeim hætti einum getur
flokkurinn náð sínum fyrri styrk
og á nýjan leik orðið boðberi
skynsemi í íslenskum stjórn-
málum og kjölfestan í vönduðu
stjórnarfari.
Stór álitaefni
Á meðan Sjálfstæðisflokkurinn
nýtur stuðnings tæps fjórðungs
kjósenda í skoðanakönnunum og
situr í þriggja flokka stjórn, má
gera ráð fyrir að flokkurinn verði
að leita málamiðlana. Á hinn bóg-
inn er óskynsamlegt fyrir Sjálf-
stæðisflokkinn að forðast umræðu
um stærstu stjórnmálaleg álita-
efni samtímans eða frysta þau í
þeim tilgangi að tryggja setu
flokksins í ríkisstjórn.
Álitamálin snerta annars vegar
Evrópusambandið og þá upplausn
og óeiningu, sem þar hefur búið
um sig. Hins vegar varða þau Ís-
land og EES-samninginn. Hann
er aðgangur okkar að fjórfrelsinu
svonefnda en teygir sig æ meir út
yfir þann ramma, sem markaður
var við samningsgerðina.
Bjarni Benediktsson fjár-
málaráðherra telur að kröfur
ESB til EFTA-ríkja um einsleitni
hafi vaxið. Hann telur áhyggju-
efni í Evrópusamvinnunni „að það
þyki boðlegt gagnvart Íslandi að
krefjast þess að vald sé framselt
til stofnana sem við eigum enga
aðild að“. Ég deili skoðun hans og
finnst ólíklegt að hún muni spilla
samstarfi ríkisstjórnarinnar. Ég
tel mig vita að mikill meirihluti
sjálfstæðisfólks hafi einnig af
þessu talsverðar áhyggjur.
Nú hefur skotið upp kollinum
sú hugmynd að sníða stjórnarskrá
Íslands sérstaklega að því reglu-
verki, sem veitir okkur aðgang að
fjórfrelsinu. Regluverkið hefur
með tímanum breikkað þennan
aðgang og ríður með hverju árinu
þéttara net um það svigrúm sem
höfum til að ráða málum okkar
sjálf. Þessi nýja hugmynd um
stjórnarskrárbreytingu er ann-
arleg og ekki beinlínis til merkis
um að grundvöllur lýðræðisins sé
að styrkjast.
Uppruni regluverks EES getur
ekki með góðu móti flokkast undir
alþjóðasamstarf, eins og þeir sem
enn styðja aðild að ESB gjarnan
leggja áherslu á. Evrópusam-
bandið er ekki alþjóðastofnun,
frekar en Sovétríkin á sínum tíma.
ESB er fjölþjóðlegt, pólitískt
tollabandalag, sem dregur í sí-
auknum mæli til sín fullveldi
þeirra þjóða, sem sambandið
mynda. Þessa valdaafsals hefur
gætt hér á landi fyrir tilverknað
EES-samningsins. Hann hefur
reynst vera ásælinn. Þau svið,
sem talin voru skýrt afmörkuð við
samningsgerðina, hafa þanist út.
Fyrir utan þær áhyggjur, sem
formaður Sjálfstæðisflokksins
hefur viðrað og lúta að EES-
samningnum, er full ástæða til
þess að fylgjast vel með vegferð
lýðræðisins undir merkjum Evr-
ópusambandsins. Fyrir utan innri
lýðræðishalla, sem ESB hefur
nefnt svo og glímt við lengi án ár-
angurs, fylgjast menn nú með því
í forundran hvernig ein rótgrón-
asta lýðræðisþjóð heimsins engist
og spriklar í neti Evrópusam-
bandsins. Virðist hvorugur að-
ilinn, hvorki Evrópusambandið né
Bretland, ráða við það úrlausn-
arefni að finna því síðarnefnda út-
gönguleið sem virðir lýðræðislega
ákvörðun, lágmarkar erfiðleikana,
og leggur grunn að samstarfi und-
ir nýjum merkjum.
Allt hefur þetta áhrif á okkur.
Það er skylda okkar að fylgjast
náið með þessari þróun og draga
af henni ályktanir um hagsmuni
Íslands.
Eftir Tómas Inga
Olrich » Þessi nýja hugmynd
um stjórnarskrár-
breytingu er annarleg
og ekki beinlínis til
merkis um að grundvöll-
ur lýðræðisins sé að
styrkjast.
Tómas Ingi Olrich
Höfundur er fv. alþingismaður
og ráðherra.
Uppdráttarsýki
Fleiri lifa nú leng-
ur og betur en
nokkru sinni fyrr í
sögu þjóðarinnar.
Einstaklingar gera
vel í því ævilangt að
huga að heilsunni og
temja sér heilbrigðan
lífsstíl, sem að jafn-
aði skilar sér í bættri
heilsu. Á efri árum
safnar fólk á sig
langvinnum sjúkdómum, þó að á
heildina litið hafi dregið úr fötl-
un. Ef fólk fellur ekki skyndilega
frá má reikna með því að allra
síðasta æviskeiðið einkennist af
veikindum og færnitapi af
margvíslegu tagi. Gagnstætt hug-
myndunum um hinn helga stein
og áhyggjulaust ævikvöld er ellin
undir það síðasta ekkert lamb að
leika við.
Birtingarmyndir lífsins á efri
árum eru margvíslegar. Fyrst er
að telja að fólk getur verið frískt
og sjálfbjarga lengst af en fallið
frá skyndilega eða með þyngri
veikindum að lokum. En eldra
fólk getur einnig þurf að glíma
við margvísleg veikindi frá fyrri
árum, allt frá fötlun í æsku til
fíknisjúkdóma og alvarlegra geð-
sjúkdóma. Þá glímir margt eldra
fólk við sjúkdóma sem gefa sig
fyrst til kynna á miðjum aldri eða
efri árum, svo sem krabbamein,
hjarta-, æða- og eða
lungnasjúkdóma,
taugahrörnunarsjúk-
dóma eða heilaáföll,
til það nefna það sem
algengast er. Og þá
er ekki aðeins um
einn sjúkdóm að
ræða heldur marga
sjúkdóma samtímis.
Þessum sjúkdómum
fylgir alloft vitræn
og/eða líkamleg
skerðing og andleg
vanlíðan. Að lokum
fellur fólk frá. Það getur gerst
skyndilega en oftast er aðdrag-
andi, sem getur verið stuttur eða
langur.
Lífsskrá – óskir um meðferð
Það þyrfti að endurvekja hug-
takið um lífsskrá, þar sem fólk
getur látið á lögformlegan hátt í
ljós óskir sínar um meðferð ef al-
varlegir sjúkdómar gera vart við
sig og ef fólk missir ráð og rænu
tilnefnt umboðsmann sinn í sam-
skiptum við hlutaðeigandi aðila í
heilbrigðisþjónustunni. Þetta
verkefni var komið á góðan rek-
spöl innan Embættis Landlæknis
en það dróst úr hömlu að rafvæða
þessar óskir fólks þannig að upp-
lýsingarnar yrðu aðgengilegar að-
ilum í heilbrigðisþjónustunni all-
an sólarhringinn árið um kring. Í
stað þess að taka skrefið til fulls
var verkefnið slegið út af borð-
inu. Þar sem verkefni af þessu
tagi hafa verið útfærð vel og
vandlega hefur fólk verið vald-
styrkt í aðkomu sinni að hvað
mikilvægustu ákvörðunum í lífi
hverrar manneskju. Sú tilfinning
er til þess fallin að skapa fólki ró.
Og um leið og lífsgæði og ánægja
með heilbrigðisþjónustu hafa vax-
ið herfur einnig verið sýnt fram á
að lífsskráin er innlegg í aukna
hagkvæmni heilbrigðisþjónust-
unnar.
Víða þjónusturof
Öldrunarþjónusta á höfuð-
borgarsvæðinu er ekki eins og
smurð vél eða keðja þar sem allir
hlekkir eru jafnsterkir. Ég tel að
halda megi fram með nokkrum
rétti að þjónusturof komi víða
fram. Þó að ýmislegt sé vel gert
er samtenging ýmissa þátt mjög
oft veikburða, svo sem milli
heilsugæslulækna og sérfræð-
inga, heilsugæslulækna og heima-
hjúkrunar og sjúkrahúss og
heilsugæslu og heimahjúkrunar.
Eða þá að það eru átök um
ábyrgð á viðfangsefnum eins og
sést í sumum atriðum milli sveit-
arfélaga og ríkis, þar sem ekki
verður betur séð en sum sveit-
arfélög meðhöndli málaflokkinn
af mjög svo tamörkuðum metn-
aði.
Allt sem fer úrskeiðis í þjón-
ustu við eldra fólk í samfélaginu
er líklegt til þess að leiða til inn-
lagna á bráðamóttöku og í fram-
haldinu á sjúkrahúsið og auka
þrýsting á fjölgun hjúkrunar-
rýma. Þetta er hið kunnuglega
stef. Nú eru nálægt 300 ein-
staklingar á hverjum tíma með
færni- og heilsumat fyrir
hjúkrunarrými, þar af um 50
manns á sérhæfðum deildum
Landspítala, um 70 manns á Víf-
ilsstöðum og Vesturlandi en aðrir
búa heima með stuðningi ætt-
ingja, heimahjúkrunar og sumir
með aðgengi að dagþjálfun fyrir
fólk með heilabilunarsjúkdóm. Úr
þessum viðjum þarf að brjótast
með nokkurri aukningu
hjúkrunarrýma en til þess að
þetta verði ekki sagan endalausa
þarf að beita hugviti og þróa fjöl-
breyttar lausnir til að mæta þörf-
um eldra fólks og tryggja því
sjálfstæði sem lengst á eigin veg-
um.
Fjölgun rýma yrði til bóta
Það vekur athygli að árið 2017
létust um 180 manns með gilt
færni- og heilsumat í bið eftir
varanlegri dvöl og á árinu 2018 er
fjöldinn vel yfir 100. Flestir þess-
ara einstaklinga falla frá á fyrstu
12 vikunum. Meginskýringin á
þessum háu dánartölum fólks
með færni- og heilsumat fyrir
hjúkrunarrými er hörgull á
líknarrýmum. Flestir þeirra ein-
staklinga sem deyja skömmu eftir
færni- og heilsumat hafa verið
sjálfbjarga í eigin búsetu en
greinast fremur skyndilega með
útbreiddan eða lokastigssjúkdóm.
Það ætti ekki að fara framhjá
fagfólki að einstaklingarnir hafa
verulega skertar lífslíkur. Þessu
fólki er beint í þann farveg að
sækja um hjúkrunarrými þegar
lífslokanálgun ætti fremur við.
Tíu rúma líknardeild fyrir eldra
fólk var lokað í kjölfar hrunsins.
Sú deild þjónaði hundrað manns
á ári með meðallifun einn mánuð.
Með því að fjölga rýmum í líkn-
arþjónustu um 10 til 15 mætti
stórbæta þjónustu við þetta fólk.
Áherslan væri þá á lífsgæði og
einkennameðferð en ekki hvaða
hjúkrunarheimli ætti að sækja
um án þess að tekið sé á hugs-
uninni að lífslok eru í nánd. Stað-
reyndirnar liggja fyrir um þenn-
an hóp sem beinlínis er settur í
rangan þjónustufarveg. Lausnin
er til þess að gera einföld og full-
reynd áður. Hér ætti ekki að
þurfa miklar fundarsetur eða
skýrslugerð til þess að koma mál-
um á framkvæmdastig.
Eftir Pálma V.
Jónsson » Gagnstætt hug-
myndunum um hinn
helga stein og áhyggju-
laust ævikvöld er ellin
undir það síðasta ekkert
lamb að leika við.
Pálmi V. Jónsson
Höfundur er yfirlæknir öldrunar-
lækninga á Landspítala og prófessor
við læknadeild Háskóla Íslands.
Ný hugsun, lífsskrá og líknar-
rými í öldrunarþjónustu