Morgunblaðið - 21.01.2019, Blaðsíða 17

Fjör Vísindasmiðja Háskóla Íslands kom í heimsókn á Bókasafn Garðabæjar um helgina, en markmið hennar er að efla áhuga ungmenna á vísindum og fræðum með gagnvirkum og lifandi hætti.
Eggert 17
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 21. JANÚAR 2019
Forseti Alþingis
reynir nú að efna til
pólitískra réttarhalda í
annað sinn. Í fyrra
skiptið studdist hann
við gildandi lög. Þá
lýsti hann því með leik-
rænum tilburðum að
eins sorglegt og það
væri krefðist nauðsyn
þess að hinn fallni for-
sætisráðherra yrði
ákærður. Með því endurómaði hann,
viljandi eða óviljandi, fræg orð Robe-
spierre um örlög hins fallna konungs
Frakklands. Eftir þversagnakennda
ræðu um að almennar reglur ættu
ekki við sagði byltingarofsamaðurinn
(þ.e. Robespierre) að hann yrði með
miklum harmi að tilkynna hver örlög
konungs þyrftu að verða. Í því tilviki
beið fallöxin. Á Íslandi sýndu lögin
sem betur fer fram á að hinn íslenski
byltingarforingi hefði reynt að koma
fyrrverandi forsætisráðherra lands-
ins í fangelsi að ósekju.
Nú telur hins vegar þingforsetinn
að gildandi lög dugi ekki til. Skömmu
fyrir jól sendi hann því frá sér for-
dæmalausa yfirlýsingu um að hann
ætlaði að láta breyta lögum og beita
svo hinum nýju lögum sínum aftur-
virkt til að ná fyrir fram ákveðinni
niðurstöðu.
Að afnema eigið vanhæfi
Áformin kynnti þingforsetinn um
leið og hann lýsti yfir eigin vanhæfi til
að fjalla um málið sem um ræddi.
Ætli sé ekki rétt að kalla málið „hler-
unarmálið“ (það er óviðeigandi að
kenna það við veitingastofuna þar
sem glæpurinn fór fram enda ekki
verið sýnt fram á að staðurinn tengist
afbrotinu). Í umfjöllun sinni um málið
hafði þingforsetinn gert sig van-
hæfan og með viðbrögðum sínum
dregið með sér aðra nefndarmenn
forsætisnefndar.
Í tilkynningu þingforsetans kom
fram að hann myndi láta breyta lög-
um á þann hátt að staðfest vanhæfi
hans sjálfs og varaforseta Alþingis
yrði afnumið með afturvirkri laga-
setningu. Þannig gæti þingforsetinn
áfram leitt mál sem hann hafði neyðst
til að lýsa sig vanhæfan til að afgreiða
og skilað þeirri niðurstöðu sem hann
vildi. Með öðrum orðum, lærdómurinn
af landsdómsmálinu var sá að nú
þyrfti hann að gera sjálfan sig að dóm-
ara.
Markmiðið og annmarkar þess
Markmið þingforsetans var að
koma málinu til svo kallaðrar siða-
nefndar til að geta að því búnu fellt
dóm sinn. Siðanefndin er undirnefnd
forsætisnefndar Alþingis og henni
aðeins til ráðgjafar. Þingforsetinn
hefur þegar verið upplýstur um að
þar sem forsætisnefndin sé vanhæf
sé siðanefndin það
einnig. Markmiðið var
því að vanhæf nefnd
gæti beðið vanhæfa
undirnefnd sína um
álit.
Einnig hefur forset-
inn verið minntur á að
málið varði alls ekki
siðanefndina. Í regl-
unum sem starf hennar
byggist á kemur enda
skýrt fram að gildissvið
þeirra nái einungis til
þess sem þingmenn
gera sem hluta af opin-
berum skyldum sínum. Enginn skyn-
samur maður gæti haldi því fram að
einkasamtal yfir öldrykkju væri hluti
af opinberum skyldum þingmanna.
Það mætti eins vísa málinu til
EFTA-nefndarinnar eða til Vestnor-
ræna ráðsins. Þar hafa menn að
minnsta kosti staðgóða þekkingu á öl-
drykkju þingmanna eins og forseta
Alþingis er kunnugt.
Tilgangsleysi
Ljóst er að siðanefnd Alþingis hef-
ur ekki dómsvald á sama hátt og
landsdómur eða hæstiréttur. Hver
gæti niðurstaða siðanefndarinnar
orðið ef hún ákvæði að líta fram hjá
hlutverki sínu? E.t.v. sú að það hefði
verið ósiðlegt að nota dónaleg orð í
einkasamtali. En það vita allir fyrir.
Ekki hvað síst þeir sem það gerðu,
eins og þeir hafa viðurkennt afdrátt-
arlaust og beðist fyrirgefningar á af
einlægni. Fyrir atvikið hafa þeir enda
liðið sálarkvalir og þegar þolað
grimmilegri refsingu en nokkur dóm-
stóll myndi telja viðeigandi.
Í okkar samfélagi telst það ekki til
glæps að hugsa ljótar hugsanir, hugs-
anir sem menn iðrast jafnan, og ekki
heldur að missa út úr sér slíkar hugs-
anir í einkasamtölum, hvort sem þær
lýsa einlægri afstöðu eða eru sagðar í
hálfkæringi, gríni, kaldhæðni eða til
að ganga fram af öðrum.
Almenningur er fullfær um að
meta hvað er siðlegt og hvað ekki og
þarf ekki pólitíska sérfræðinga til að
segja sér það. Afstaða slíkrar nefnd-
ar, sem skipuð væri á pólitískum for-
sendum hefði því ekkert gildi og
skipti engu máli.
Þarf þá að andmæla?
Ef afstaða siðanefndar skiptir ekki
máli, því þá að andmæla málsmeð-
ferðinni? Svarið er vonandi augljóst.
Alþingi getur ekki leyft sér að mis-
nota lög í pólitískum tilgangi. Það
getur ekki sætt sig við að forsetinn
láti þingið fara gegn lögum og rétti í
þágu eigin hégóma og skapsmuna.
Eflaust er til fólk sem telur að Al-
þingi Íslendinga sé fyrst og fremst
pólitískur vígvöllur þar sem allt sé
leyfilegt. Slík viðhorf eru hættuleg
lýðræðinu og mega aldrei ráða för.
Hlutverk Alþingis er að setja lög sem
öllum landsmönnum er ætlað að hlíta.
Hvernig er hægt að ætlast til þess að
almenningur og dómstólar beri virð-
ingu fyrir lögunum ef þeir sem setja
lögin líta hiklaust fram hjá þeim til að
ná pólitískum markmiðum eða svala
hefndarþorsta. Það er því ekki hægt
að sætta sig við að þingið sjálft sýni
lögum, rétti, sanngirni og heiðarleika
fullkomna vanvirðingu.
Þetta er sérstaklega mikilvægt í
ljósi þess sem gerðist eftir að fyrri
áform þingforsetans um afturvirka
lagasetningu, til að afnema eigið van-
hæfi, runnu út í sandinn.
Það sem gerðist næst
Í jólaleyfi þingsins hefur einhver
hugrakkur maður útskýrt fyrir þing-
forsetanum að áform hans séu óraun-
hæf, ólögmæt og ólýðræðisleg eða að
minnsta kosti eitthvað af þessu
þrennu.
Þingforsetinn hóf því nýja árið á
nýrri fordæmalausri yfirlýsingu.
Hann hygðist láta kjósa nokkurs kon-
ar auka forsætisnefnd sem hefði það
eina hlutverk að afgreiða eitt tiltekið
mál. Um leið lét hann þess getið hver
niðurstaðan ætti að verða. Með því
vísaði hann aftur í Robespierre, vilj-
andi eða óviljandi.
Komið hefur fram að þingforsetinn
hafi látið starfsmenn Alþingis rann-
saka þingmennina 63 til að komast að
því hverjir þeirra kunni að teljast
hæfir til að leiða málið til lykta á þann
hátt sem hann mælti fyrir um. Enn er
margt á huldu um hvernig slíkt getur
gerst en kannað var hvað þingmenn
hefðu sagt í fjölmiðlum og hvað þeir
hefðu aðhafst á samfélagsmiðlum.
Markmiðið var að finna þingmenn
sem gætu tekið að sér að framkvæma
það sem hinn vanhæfi þingforseti til-
kynnti opinberlega að þeir ættu að
gera. – Finna það sem Ameríkumenn
kalla „patsy“.
Það hlýtur að vekja áhyggjur að
forseti Alþingis beiti starfsmönnum á
þennan hátt enda er það hlutverk
þeirra að gæta jafnræðis gagnvart
öllum þingmönnum (og það hafa
starfsmenn almennt gert einstaklega
vel).
Niðurstaðan var sú að 3-6 þing-
menn kæmu til greina og forsetinn
hófst handa við að reyna að skikka þá
í hlutverkið. Að minnsta kosti einn
þeirra sagðist strax ekki ætla að láta
leiða sig út í ógöngur forsetans og þá
voru eftir tveir (eða fimm).
Stangast á við lög
Þetta stangast á við lög um þing-
sköp á svo víðtækan hátt að hægt væri
að skrifa heila grein bara um það.
Eins og fram kom að ofan telst siða-
nefndin vanhæf, verandi undirnefnd
forsætisnefndar. Öllum má þá vera
ljóst að sérstök undirnefnd vanhæfrar
forsætisnefndar valin af vanhæfu fólki
í trássi við lög til að afgreiða mál með
fyrir fram ákveðnum hætti væri sjálf
vanhæf. Þá skiptir engu máli þótt þeir
sem létu hafa sig út í slíkt segðust ætla
að leggja eigið mat á málið. Forsend-
urnar lægju fyrir, umboðið væri í and-
stöðu við lög og vanhæfi hinnar nýju
undirnefndar augljóst.
Nú er brotið blað
Með framferði sínu brýtur þing-
forsetinn blað í sögu Alþingis. Frá því
að ég hóf þátttöku í stjórnmálum fyr-
ir áratug hafa þingforsetar leitast við
að vera forsetar allra þingmanna.
Þeim hefur tekist misvel upp en alltaf
hefur verið samstaða um að það ætti
að vera markmiðið.
Margir höfðu efasemdir um að
Steingrímur J. Sigfússon væri heppi-
legur til að gegna slíku hlutverki. Nú
kýs hann að renna stoðum undir þær
efasemdir með afgerandi og sögu-
legum hætti. Viðhorf Steingríms til
mín er vel þekkt. Hann telur sig eiga
harma að hefna og leitast nú við að
nýta stöðu sína í þeim tilgangi. Þó
blasir við að ekkert af því sem ég
sagði í einkasamtali sem tekið var
upp með ólögmætum hætti jafnast á
við fjölmargt sem þingforsetinn sjálf-
ur hefur sagt og gert opinberlega að
yfirlögðu ráði.
Ætlar Alþingi að byggja
starf sitt á lögbroti
Ætlar Alþingi Íslendinga, sem
hefur það hlutverk að setja lands-
mönnum lög og standa vörð um rétt-
arríkið, að láta skammta sér sér-
valdar, sundurklipptar og
ólögmætar upptökur og byggja
formlega málsmeðferð á því? Fyrir
liggur að atburðarásin er órann-
sökuð og að þeir sem stóðu að
verknaðinum og skömmtuðu þing-
forseta efni til að vinna úr hafa beitt
sér gegn því, fyrir dómstólum, að
upplýst verði um málið í heild.
Margt á eftir að koma í ljós um at-
burðarásina fáist heimild til að nýta
fyrirliggjandi gögn.
Ljóst er að samkvæmt lögum sem
Alþingi hefur sett átti sér ekki stað
annað brot en það sem framið var
með hinni ólögmætu njósnaaðgerð.
Með því voru brotin mannréttindi
þeirra sem teknir voru upp og þeirra
sem talað var um. En þrátt fyrir
áhuga þingforseta á málinu virðist
hann ekki hafa neinn áhuga á að
rannsaka brotið, hvað þá að verja þá
sem urðu fyrir því. Markmiðin liggja
í augum uppi og tilgangurinn helgar
meðalið. Lög og réttur eiga að víkja í
tilraunum forseta til að svala hefnd-
arþorsta sínum.
Fordæmið
Varla er það vilji þingsins að setja
þau fordæmi sem þingforsetinn boð-
ar með framgöngu sinni. Eigi einka-
samtal nokkurra þingmanna erindi til
siðanefndar hlýtur að þurfa að vísa
ótal málum til nefndarinnar, þar með
talið málum sem varða þingforset-
ann.
Það mætti til dæmis nefna fjöl-
mörg dæmi um hluti sem aðrir þing-
menn, þar með talið Steingrímur J.
Sigfússon, hafa sagt um mig opin-
berlega sem eiga mun frekar erindi
til siðanefndar en nokkuð sem ég
sagði í hinum ólögmætu upptökum.
Eigi svo pólitík að ráða för fremur en
gildissvið siðareglnanna verður mála-
fjöldinn endalaus. Í því sambandi er
rétt að minnast þess að hver sem er
getur lagt til að mál gangi til siða-
nefndar með því að senda erindi til
forsætisnefndar þingsins.
Samræmið
Þingforsetinn naut sviðsljóssins
þegar hann ákvað að biðjast afsökunar
á tali sex þingmanna án þess að gera
grein fyrir því á hverju hann væri að
biðjast afsökunar hjá hverjum um sig.
Betur hefði farið á að hann byrjaði á
að biðjast afsökunar á því sem hann
hafði sjálfur stöðu og tilefni til.
Þingforsetinn hefði getað byrjað á
að biðjast afsökunar á orðfæri sínu
undanfarna áratugi, á því að hafa lagt
hendur á ráðherra í þingsal og reyna
svo að koma sama manni í fangelsi
með pólitískum réttarhöldum, á því
að afhenda erlendum hrægamma-
sjóðum íslensku bankana á sama
tíma og þúsundir fjölskyldna misstu
heimili sín, á því að hafa reynt að láta
íslenskan almenning taka á sig skuld-
ir fallinna einkabanka í andstöðu við
lög, á því að nýta ekki þau tækifæri
sem gáfust til að endurreisa íslenskt
efnahagslíf en státa sig í staðinn af
hrósi erlendra fjármálastofnana.
Verði þingforsetinn kominn á skrið
getur hann svo haldið áfram og beðist
afsökunar á því sem hann hefur sagt
og gert í gleðskap undanfarin ár,
meðal annars sem ráðherra.
Hlutverk þingforseta
Þingforsetinn hefði líka getað
ákveðið að verja lög og rétt. Hann
hefði getað hvatt þingmenn til að
gæta í framtíðinni hófs í því hvernig
þeir tala í einkasamtölum og ekki síð-
ur opinberlega. Hann hefði getað
sýnt að hann væri prinsippmaður.
Hann hefði getað lyft sér yfir flokka-
pólitík og persónulega óvild í garð
samþingmanna sinna. Hann hefði
getað gætt sóma Alþingis.
En líklega var það aldrei raunhæft.
Misnotkun Alþingis
Eftir Sigmund
Davíð
Gunnlaugsson
» Þrátt fyrir áhuga
þingforseta á málinu
virðist hann ekki hafa
neinn áhuga á að rann-
saka brotið, hvað þá að
verja þá sem urðu fyrir
því. Markmiðin liggja í
augum uppi og tilgang-
urinn helgar meðalið.
Lög og réttur eiga að
víkja í tilraunum forseta
til að svala hefndar-
þorsta sínum.
Sigmundur Davíð
Gunnlaugsson
Höfundur er formaður Miðflokksins.