Morgunblaðið - 26.01.2019, Síða 28

28 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 26. JANÚAR 2019
Mér er í fersku minni fyrirlestraröð í heimspekilegum for-spjallsvísindum á fyrsta háskólaári mínu. Þar töluðureyndir fræðimenn með mikla yfirsýn. Einn þeirra varHalldór Halldórsson (1911-2000) málfræðingur. Ég vissi að
hann hafði skrifað um hefðbundna málfræði og orðtök en einnig þýtt
nýlega bók eftir helsta byltingarmann málfræðinnar Noam Chomsky:
Mál og mannshugur (1973). Halldór ræddi um málvöndun við okkur og
mér kom á óvart að þessi hvíthærði málhirðir lagði útaf því að hann
væri enn að læra íslensku; kynnast á hverjum degi málnotkun og nýj-
um orðum sem hann hefði ekki heyrt áður. Ég sá fram á langa og
stranga göngu í náminu áður en ég kæmist að fjallsrótunum þar sem
yrði á þann bratta að sækja sem Halldór talaði um.
Myndin af þessum langþroskaða fræðimanni og öllu því sem hann
hafði að miðla hefur rifj-
ast upp fyrir mér nú í
hinu árvissa samfélags-
þrasi um úthlutun lista-
mannalauna. Mörgum
þykir sjálfsagt að sölu-
tekjur höfunda og verð-
laun skuli skerða
skáldalaun líkt og við-
bótartekjur skerða ör-
orkubætur og eftirlaun
enda sé það skáldum
eðlislægt að vera á
lúsarlaunum; jafnvel
hollt að vera ekki á
neinum launum um tíma
á besta sköpunaraldri
svo hægt sé að hleypa
nýju fólki að. Þessar
skoðanir skaða tunguna
og lífsmöguleika hennar.
Það veldur engum
deilum í samfélaginu
þegar hið opinbera veitir
háum fjárhæðum til að
styrkja stoðir íslensk-
unnar; taka saman fræðilegar handbækur og kennsluefni og nú síðast
hjálpa tungunni til máltæknilegrar tölvuvæðingar. Við skiljum öll að
þetta kosti ófa mikið fé og sé óhjákvæmilegt til að íslenskan lifi af á
hinni snjöllu framtíðaröld. En þegar kemur að því að launa þeim hug-
myndaríku skáldum sem eru vakin og sofin yfir því öllum stundum alla
ævi sína að segja okkur sögur og miðla hugsunum sem hægt sé að tjá
með þessu sama tungumáli svo það megi dafna og auðgast þá kippum
við að okkur hendinni.
Að sjálfsögðu á að tryggja skáldum sem hafa sannað ágæti sitt stöð-
ug laun án þess að þau þurfi að skrifa niðurlægjandi umsóknir á hverju
ári, um leið og við veðjum á ungskáld sem hafa komist yfir fyrstu
hindrunina hjálparlaust. Það er galin hugmynd að hægt sé að henda
skapandi fólki inn og út af launaskrá. Þau sem fást við listir þroskast
og vaxa með aldrinum og ná afburðatökum á list sinni með langri
ástundun. Engum ætti að detta í hug að ráða kennara og fræðimenn til
starfa með sífelldum tímabundnum samningum til eins árs í senn og
ólaunuðum hléum á milli. Þessi sannindi blöstu við mér þegar ég sat og
hlustaði á Halldór Halldórsson tala í Hátíðarsal Háskólans; svona
reynslu, yfirsýn, þekkingu, lítillæti og virðingu gagnvart viðfangsefni
sínu öðlast fólk ekki nema með því að fá tækifæri til að sinna starfi
sínu og lífsköllun alla ævi. Og samfélagið nýtur góðs af með andlegri
næringu og afleiddum störfum.
„Það vorar ekki með
einni svölu eða einum
blíðskapardegi“
Tungutak
Gísli Sigurðsson
gislisi@hi.is
Listamannalaun „Að sjálfsögðu á að tryggja
skáldum sem hafa sannað ágæti sitt stöðug laun.“
Morgunblaðið/Kristinn
Stórpólitísk umbrot í okkar heimshluta á síð-ustu árum og jafnvel áratugum eða frá því aðkalda stíðinu lauk fyrir tæpum 30 árum hafaframkallað meira uppnám í stjórnmálum lýð-
ræðisríkja Vesturlanda en sjá mátti fyrir, þegar Berl-
ínarmúrinn féll og Sovétríkin og þeirra valdakerfi í
kjölfarið. Sú heimsskipan sem sigurvegarar heims-
styrjaldarinnar síðari komu á að styrjöldinni lokinni
er að riðlast án þess að ljóst sé hvað taki við. Banda-
ríkin eru að draga sig í hlé. Kína er að birtast við
sjóndeildarhringinn.
Þetta er hin stóra mynd en hún birtist með ýmsum
hætti í einstökum ríkjum. Í Bandaríkjunum sjálfum
eru uppákomurnar þannig að gamlir stuðningsmenn
og samherjar þeirra eru orðlausir og stundum miður
sín.
Á meginlandi Evrópu hefur lengi verið að búa um
sig eins konar uppreisn gegn umboðslausum og and-
litslausum skrifstofumönnum í Brussel, sem reyna
hvað þeir geta að búa til Bandaríki Evrópu, þrátt fyr-
ir augljósa andstöðu almennra
borgara í einstökum Evrópuríkjum.
Í einstökum ríkjum eru afleiðing-
arnar þær, að hefðbundnir stjórn-
málaflokkar sem hafa hvorki skilið
né skynjað þær breytingar sem eru
að verða, eru í vörn gagnvart nýj-
um stjórnmálaöflum sem sækja
fram.
Þetta á við um hefðbundna flokka bæði til hægri og
vinstri. Jafnaðarmannaflokkar Vesturlanda, sem lengi
hafa verið viss kjölfesta í stjórnmálum sumra þessara
ríkja, eru í tilvistarkreppu. Þeir hafa misst tengslin
við rætur sínar og að margra mati orðið „vinstri sinn-
uðum menntaelítum“ að bráð.
Hefðbundnir hægri flokkar eiga líka í vaxandi mæli
í tilvistarvanda. Í Þýzkalandi hefur orðið til flokkur til
hægri við Kristilega demókrata, sem byggir bæði á
andstöðu við innflytjendur og efasemdum um samein-
ingarþróun Evrópusambandsins og hefur náð til sín
umtalsverðu fylgi. Í Frakklandi beinist athyglin að
Þjóðfylkingu Marine Le Pen. Í Bretlandi er eins og
Íhaldsflokkurinn sé að leysast upp gagnvart Brexit. Í
fyrrum leppríkjum Sovétríkjanna eru flokkar lengst
til hægri við völd og líta aðdáunaraugum til Pútíns
Rússlandsforseta. Á öllum Norðurlöndum utan Ís-
lands hafa orðið til sterkir flokkar til hægri við hefð-
bundna hægri flokka í þeim löndum, sem sumir hverj-
ir eru nánast að hverfa eins og danski Íhalds-
flokkurinn.
Hér á Íslandi eru það hvorki sameiningarþróun
Evrópu né innflytjendur sem valda usla í heimi
stjórnmálanna, þótt spurningin um aðild að Evrópu-
sambandinu hafi leitt til klofnings í Sjálfstæðis-
flokknum, heldur hrunið, sem í sjálfu sér þarf ekki að
koma á óvart. Það hafði mikil áhrif á líf tugþúsunda
Íslendinga, sem hafa látið minna til sín heyra en ætla
hefði mátt en afleiðingarnar hefur mátt sjá í meiri
breytingum á fylgi hefðbundinna stjórnmálaflokka en
við höfum vanizt á æviskeiði þeirra sem nú byggja
þetta land.
Nýjar kynslóðir hafa tekið við forystu allra þessara
flokka en þær hafa ekki séð ástæðu til að ræða vanda
þessara flokka, hvorki inn á við né út á við. Það hefur
smátt og smátt komið í ljós að fyrrum flokkar jafn-
aðarmanna og sósíalista, sem áður byggðu fyrst og
fremst á fylgi félagsmanna verkalýðsfélaganna, hafa
misst tengsl við þá kjósendahópa og afleiðingin er sú
að þeir eru ófærir um að endurspegla viðhorf, skoð-
anir og tilfinningar þeirra kjósendahópa.
Um þennan veruleika er ekki rætt, hvorki hjá Sam-
fylkingu né Vinstri grænum.
Sjálfstæðisflokkurinn, sem áður var kjölfesta í ís-
lenzkum stjórnmálum og þar
með í samfélaginu og í raun
vettvangur margvíslegrar mála-
miðlunar, er ekki svipur hjá
sjón í fylgi og erfitt að finna
aðrar skýringar á því en hrunið.
Sá veruleiki hefur heldur ekki
verið til umræðu á vettvangi
þess flokks að nokkru ráði, þótt sjá megi á stöku stað
vísbendingar um að það kunni að vera að breytast.
Hins vegar hefur ekki, enn sem komið er, orðið
sama þróun hér og annars staðar á Norðurlöndum
eða í öðrum Evrópuríkjum að orðið hafi til öflugur
flokkur til hægri við Sjálfstæðisflokkinn. Um skeið
mátti velta því fyrir sér hvort Miðflokkurinn væri á
þeirri leið en heimilisvandamál þess flokks hafa dreg-
ið úr líkum á því.
Heildarmyndin í okkar litla samfélagi er hins vegar
sú, að af þessum ástæðum nái stjórnmálaflokkarnir
og þar með Alþingi ekki að endurspegla viðhorf al-
mennra borgara nægilega vel og þar með verður til
skortur á tengingu á milli þings og þjóðar, sem aftur
skýrir hvers vegna ráðamenn hverju sinni virðast
stundum hafa misst allt jarðsamband.
Önnur áhrif eru þau að til hafa orðið fleiri stjórn-
málaflokkar, en enginn þeirra hefur náð verulegu
flugi, þótt býsna sterk staða Pírata ætti að verða
öðrum flokkum nokkurt umhugsunarefni.
Það er ekki allt fengið með nýjum flokkum. Hinir
hefðbundnu flokkar og að sumu leyti arftakar þeirra
(Samfylking og VG) ættu að hugleiða, hvort leiðin út
úr þeirri sjálfheldu, sem flokkarnir eru óneitanlega í,
geti ekki verið sú lýðræðislega leið að efna til opinna
umræðna í þeim öllum og sjá til hvers slíkar um-
ræður leiða. Fullyrða má að almennir flokksmenn í
þessum flokkum vilja slíkar umræður, þótt þeir fari
sér hægt við slíka kröfugerð vegna kurteisi og tillits-
semi við forystumenn sem standa í ströngu.
Það er líka umhugsunarefni fyrir þessa lýðræðis-
sinnuðu flokka, hvort lýðræðislegri vinnubrögð innan
þeirra mundu kannski koma að gagni.
Vandi hefðbundinna flokka
Mundu opnari umræður
og lýðræðislegri vinnu-
brögð koma að gagni?
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Ungur vinstrimaður flutti ádögunum jómfrúræðu á Al-
þingi. Hafði hann áhyggjur af því
að í heiminum væru hinir ríku að
verða sífellt ríkari og vitnaði í svo-
kallaða fjalldalareglu bandaríska
heimspekingsins Johns Rawls í
túlkun Þorsteins Gylfasonar: „Fjöll
mega ekki vera hærri né tignari
en þarf til þess að dalirnir séu sem
blómlegastir og byggilegastir.“
Regla Rawls var með öðrum orð-
um sú að það þjóðskipulag væri
eftirsóknarverðast þar sem hinir
verst settu væru sem best settir
þegar til langs tíma væri litið.
Þessi ungi maður virðist ekki
hafa skilið aðalatriðið í kenningu
Rawls. Hann fjölyrti á Alþingi um
hversu ofurríkir sumir væru orðn-
ir, svo að taka þyrfti af þeim fé
með ofursköttum. En Rawls hafði
ekki áhyggjur af hinum ríku, held-
ur hinum fátæku. Rawls vildi þá
og því aðeins jafna kjörin að hinir
verst settu yrðu við það sem best
settir. Hann spurði: Hvernig vegn-
aði þeim? Og sannleikurinn er sá
að hinum fátæku hefur aldrei
vegnað betur. Fátækt er almennt
að snarminnka í heiminum. Hinir
ríku eru að verða ríkari og hinir
fátæku eru að verða ríkari. Dýr-
keypt reynsla frá Venesúela sýnir
einnig að hinir fátæku verða ekki
ríkari við það að hinir ríku verði
fátækari.
Þeir, sem hafa aðeins áhyggjur
af hinum ríku, eru sekir um eina
af höfuðsyndunum sjö, öfund. Það
orð er komið af því að af-unna,
geta ekki unnt öðrum einhvers.
„Það er ekki nóg að mér gangi vel.
Öðrum þarf að ganga illa,“ sagði
W. Somerset Maugham. Eitt besta
dæmið er úr Íslendingasögum.
Hrafn Önundarson og Gunnlaugur
Ormstunga kepptu um ástir Helgu
hinnar fögru. Eftir harðan bar-
daga hjó Gunnlaugur fótinn af
Hrafni, en sá aumur á honum og
sótti honum vatn, eftir að Hrafn
hafði heitið að gera honum ekki
mein. Þegar Gunnlaugur kom með
vatnið, lagði Hrafn til hans. „Illa
sveikstu mig nú,“ sagði Gunn-
laugur. „Satt er það,“ svaraði
Hrafn, „en það gekk mér til þess,
að ég ann þér ekki faðmlagsins
Helgu hinnar fögru.“
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Niður með fjöllin?
KRINGLU OG SMÁRALIND
DÖMUSKÓR
SKECHERS GO WALK OUTDOORS
DÖMU VETRARSKÓR. FÁST EINNIG BRÚNIR.
97
3.995
LA
% >>
8.3
VERÐ ÁÐUR 1
ÚTSA
40
AFSLÁTTUR
>>