Morgunblaðið - 28.03.2019, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 28. MARS 2019
Mótmælin á Austurvelli 1949
Arnar Pétursson
langhlaupari
mannfjöldinn sem verið hafði á úti-
fundinum við Miðbæjarbarnaskól-
ann var kominn á Austurvöll og há-
vaðinn og lætin fyrir utan
yfirgnæfðu nær ræður þingmanna
innandyra. Fulltrúar útifundarins
afhentu samþykkt hans um að þjóð-
aratkvæðagreiðsla færi fram um
málið. Forystumenn stjórnarflokk-
anna tóku það ekki í mál.
Talið er að um 8-10 þúsund manns
hafi verið á Austurvelli. Mikill hiti
var í mönnum. Líklegt er að meiri-
hlutinn hafi verið mættur til að lýsa
andúð á inngöngunni í NATO. Þetta
var blandaður hópur, harður kjarni
baráttujaxla úr Sósíalistaflokknum
og verkalýðshreyfingunni, óknytta-
drengir sem sáu tækifæri til spell-
virkja og óflokksbundið fólk sem
vildi að Ísland yrði áfram herlaust
og hlutlaust ríki og ætlaði að mót-
mæla á friðsamlegan hátt. Vitað er
að þarna var líka fólk sem kom af
forvitni einni saman og hafði ekki
myndað sér sterka skoðun á málinu.
Þarna hafa líka verið „friðsamir
borgarar“ sem ráðherrar rík-
isstjórnarinnar höfðu hvatt til að
mæta til að standa vörð um Alþingi.
Óeirðir
Fljótlega eftir að mannsöfnuð-
urinn myndaðist á Austurvelli hóf-
ust stimpingar og byrjað var að
kasta grjóti, moldarkögglum og
eggjum í Alþingishúsið og að lög-
regluliðinu sem stillt hafði sér upp
með hjálma og skildi fyrir framan
húsið. Lögreglan var vopnuð kylfum
og inni í þinghúsinu var geymt tára-
gas ef allt skyldi fara úr bönd-
unum.Ýmsir mótmælenda voru með
barefli sem þeir höfðu fengið með
því að brjóta girðingar í nágrenninu.
Ekki leið á löngu þar til allar rúð-
ur á framhlið þinghússins höfðu möl-
brotnað. Grjót flaug einnig inn í hús-
ið og lenti meðal annars í sæti
þingforsetans. Einn þingmaður slas-
aðist er glerflísar lentu í öðru aug-
anu á honum. Það var Hermann
Guðmundsson, þingmaður sósíalista,
og var hann frá vinnu í tvær vikur
eftir það. Æsingurinn á Austurvelli
magnaðist stórum þegar fréttist að
þingið væri búið að fallast á tillög-
una. Var aðild Íslands að NATO
samþykkt með 37 atkvæðum gegn
13. Þingforseti ákvað að þingmenn
skyldu halda sig innandyra þar til
mannfjöldinn yfirgæfi Austurvöll og
hætta væri liðin hjá. Þingmenn sósí-
alista komu fréttum um þetta út til
sinna manna sem hrópuðu í hátalara
að þeir væru fangar í húsinu. Esp-
uðust mótmælendur mjög við þær
fréttir. Margir veittust að lögregl-
unni og reyndu að taka hjálma og
kylfur af lögreglumönnum. Þegar
lögregla taldi útséð um að hún næði
tökum á ástandinu skipaði hún mót-
mælendum að fara á brott ella yrði
beitt táragasi. Sagt er að fáir hafi
heyrt þá tilkynningu sem lesin var
upp í hátalara við dyr Alþingishúss-
ins.. Táragassprengjum var kastað
að fólkinu og jafnframt var vara-
liðinu í þinghúsinu hleypt út lögregl-
unni til aðstoðar. Það var hins vegar
illa búið, hafði ekki gasgrímur eins
og lögreglan og ekki hjálma. Flestir
sem verið höfðu á Austurvelli flúðu
táragasið en til mikilla ryskinga kom
þó við nokkurn hóp mótmælenda.
Ennfremur kom til stimpinga milli
varaliðsins og mótmælenda. Hand-
tók lögreglan þá óeirðaseggi sem
harðskeyttastir voru. Ýmsir særðust
í þessari viðureign þar á meðal sex
lögreglumenn, og varð einn al-
gjörlega óvinnufær til frambúðar.
Þótt lögreglunni hefði tekist að
leysa upp mótmælin héldu óspektir
áfram víða í miðbænum síðar um
daginn og kvöldið og varð lögreglan
þá enn að beita táragasi gegn
óeirðaseggjum. Friður og regla
komust ekki á fyrr en seint um
kvöldið.
Aðsúgur að þingmönnum
Aðsúgur var gerður að nokkrum
þingmönnum og ráðherrum á leið úr
þinghúsinu. Var grjóti m.a. kastað
að þeim. Ung stúlka náði að löðr-
unga Stefán Jóhann Stefánsson for-
sætisráðherra með blautri tusku. Al-
varlegust var þó atlagan að Bjarna
Benediktssyni utanríkisráðherra
þegar hann settist upp í bíl sinn í
Kirkjustræti. Var grjóti kastað í bíl-
inn, farþegadyrunum svipt upp og
reynt að toga ráðherrann út. Þurfti
ráðherrann að hverfa á ný inn í þing-
húsið. Þegar hann komst síðar í ann-
an bíl réðst mannfjöldi að honum og
reyndi að velta bílnum. Um kvöldið
og næstu daga stóð hópur sjálf-
boðaliða úr Sjálfstæðisflokknum
vörð um heimili Bjarna þar sem
menn óttuðust að æsingamenn
myndu enn láta til skarar skríða
gegn honum.
Lögreglan ákærði fjölda manns í
kjölfar óeirðanna. Lokadómur yfir
þeim var kveðinn upp í Hæstarétti
vorið 1952 og þótti sannað að þeir
hefðu haft með sér samtök um að
veitast með ofbeldi að Alþingi.
Nokkrir fengu fangelsisdóma og
aðrir sektir. Dómnum var hins vegar
aldrei fullnægt því handhafar for-
setavalds náðuðu þá alla skömmu
síðar til skapa frið í þjóðfélaginu.
Höfðu þá um 27 þúsund manns ritað
undir áskorun um að þeim yrðu
gefnar upp sakir.
Deilt um NATO í áratugi
Aðildin að NATO varð á næstu ár-
um og áratugum eitt heitasta deilu-
efnið í íslenskum stjórnmálum.
Magnaðist deilan mjög eftir komu
varnarliðsins 1951. Andstæðar fylk-
ingar drógu upp mjög ólíka mynd af
Atlantshafsbandalaginu og ekki síð-
ur atburðunum á Austurvelli 30.
mars 1949. Strax daginn eftir tóku
menn að skrifa söguna hver eftir sín-
um skilningi. Eru forsíður Morgun-
blaðsins og Þjóðviljans, málgagns
Sósíalistaflokksins, sem hér er birt-
ar, sláandi dæmi um þetta. Fyr-
irsögn á forsíðu Morgunblaðsins var
„Trylltur skríll ræðst á Alþingi“, en
fyrirsögn Þjóðviljans var „Land-
ráðin framin í skjóli ofbeldis og villi-
mannlegra árása á friðsama alþýðu.“
Mikið vatn hefur runnið til sjávar
síðan þetta var. Aðildin að NATO
skiptir mönnum ekki í flokka og
fylkingar með sama hætti og áður og
líklegt er mikill meirihluti þjóð-
arinnar telji nú að það hafi verið rétt
ákvörðun að ganga í bandalagið á
sínum tíma.
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
Mótmæli Hluti mannfjöldans á Austurvelli 30. mars 1949. Lögreglan áætl-
aði að þar hefðu verið 8-10 þúsund manns þegar óspektirnar byrjuðu.
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
Óeirðir Lögreglumenn búnir kylfum og svörtum hjálmum hrekja síðustu
mótmælendur brott af Austurvelli. Táragas í lofti og eyðilegt um að litast.